Β. Λαμπρινουδάκης, «Στοιχεία χειρουργικής πρακτικής στα Ασκληπιεία» στο Ιωάννης Μπράμης (επιμ.), Η χειρουργική των Ελλήνων δια μέσου των αιώνων από την αρχαιότητα μέχρι τον 21ο αιώνα, τόμ. Α΄, Αθήνα 2019, σ.131-142.
Δείτε εδώ το άρθρο σε μορφή pdf
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΑ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΑ
α. Εισαγωγικά
Η άσκηση της μαγικής ή θεουργικής ιατρικής, η θεραπεία δηλαδή της αρρώστιας που επιχειρείται – και θεωρείται ότι επιτυγχάνεται – με την επίκληση υπερβατικών δυνάμεων, η οποία αποτέλεσε και την επίσημη εκδοχή της παρεχόμενης από τον Ασκληπιό ίασης[1], χάνεται στα βάθη των αιώνων, ασφαλώς πολύ πριν αποτυπωθεί στα μυθικά πρόσωπα που την εξέφρασαν από την αρχή των ιστορικών χρόνων στον ελληνικό κόσμο. Εξίσου όμως παλιά ήταν η πρακτική με την οποία η άσκηση της θεουργικής ιατρικής συνδυαζόταν με την υποβοήθησή της με έλλογες ανθρώπινες επεμβάσεις, που πραγματοποιούνταν συνήθως στο όνομα του θεού, αλλά στηρίζονταν στην αποθησαυριζόμενη με τους αιώνες σχετική εμπειρία, η οποία περιελάμβανε και την χειρουργική θεραπεία. Αυτό δείχνουν τα ονόματα των πρώτων κατά τον μύθο σοφών θεραπευτών[2], τα οποία υπαινίσσονται επεμβατικές πρακτικές: Το όνομα του Παίωνος ή Παιήονος, του πρώιμου θεραπευτή θεού που συγχωνεύθηκε αργότερα με τον Απόλλωνα[3] προέρχεται από το ρήμα παίω, δηλ. κτυπώ, και το όνομα του κενταύρου Χείρωνος, ο οποίος υπήρξε ο δάσκαλος του Ασκληπιού στην ιατρική[4] προέρχεται από το χείρ, δηλ. χείρων, ο ενεργών με τα χέρια[5]. Η άσκηση χειρουργικής στο πλαίσιο της θεουργίας προκύπτει άλλωστε και από άμεσες αναφορές των αρχαίων στους θείους θεραπευτές: Στη θεολογία του Ασκληπιού αναφέρεται ότι νέος ακόμα, μετά από τη μαθητεία του αφενός κοντά στο μάντη και γιατρό πατέρα του, τον Απόλλωνα, και αφετέρου στον κένταυρο Χείρωνα, ανέπτυξε και τη χειρουργική τέχνη[6]. Και στην Ιλιάδα ήδη ο γιος του ο Μαχάων, τόσο μυθικός όσο και ο πατέρας του, – το όνομα σημαίνει αυτόν που επιθυμεί τη μάχη – είναι ο ειδικός για τη θεραπεία τραυμάτων από μάχη[7], που αποτελούσαν και τη συχνότερη τότε ανάγκη χειρουργικής επέμβασης. Αξίζει σχετικά να σημειωθεί ότι η εμπειρία χειρουργικών επεμβάσεων μαρτυρείται πολύ ενωρίς, όπως δείχνουν τα ιατρικά εργαλεία που βρέθηκαν σε τάφο του 15ου π.Χ. αιώνα στο Ναύπλιο[8], όχι μακριά από την Επίδαυρο, όπου άνθισε αργότερα η λατρεία του Ασκληπιού. Την άσκηση χειρουργικής πρακτικής στα ιερά του Ασκληπιού (και άλλων θεραπευτικών θεοτήτων ή ηρώων) στον Ελληνικό χώρο τεκμηριώνουν έμμεσα ή άμεσα α) οι αρχαίες διηγήσεις θαυμάτων του θεού και ιάσεων σύμφωνα με εντολές του διδόμενες σε όνειρο β) σχετικά ιατρικά εργαλεία και σκεύη, γ) αρχαίες απεικονίσεις σχετικών επεμβάσεων και δ) σχετικά αναθήματα ιαθέντων ανθρωπίνων μελών που βρέθηκαν στα ιερά.
β. Διηγήσεις θαυμάτων και πραγματικότητα
Η πρώτη σαφής ένδειξη χειρουργικής επέμβασης σε ιερό του Ασκληπιού παραδίδεται από τον χρονογράφο του 5ου π.Χ. αιώνα Ίππυ από το Ρήγιο[9]: Μια γυναίκα είχε ταινία[10] και οι πιο ικανοί γιατροί παραιτήθηκαν από την προσπάθεια να την θεραπεύσουν. Ήλθε λοιπόν στην Επίδαυρο και παρακαλούσε τον θεό να απαλλαγεί από τα βάσανα της πάθησης. Ο θεός δεν ήταν παρών. όμως οι υπηρέτες του ιερού[11] έβαλαν την γυναίκα να κατακλιθεί εκεί που συνήθιζε ο θεός να θεραπεύει τους ικέτες του. Και η μεν γυναίκα κάθισε ήσυχη[12], όπως την πρόσταξαν, αυτοί δε αντικαθιστώντας τον θεό προχώρησαν στις ενέργειες για τη θεραπεία της, και αφού αφαίρεσαν το κεφάλι από τον λαιμό, βάζει μέσα το χέρι του ο ένας από αυτούς, και βγάζει την ταινία, ένα πελώριο θηρίο. Μετά όμως δεν μπορούσαν να συναρμόσουν ξανά το κεφάλι και να το αποκαταστήσουν στην αρχική του φυσική κατάσταση. Τότε καταφθάνει ο θεός, και σ’ αυτούς μεν έδειξε το θυμό του, γιατί καταπιάστηκαν με έργο που υπερβαίνει τη γνώση τους. ο ίδιος δε με μια ακαταμάχητη και θεία δύναμη αποκατέστησε το κεφάλι στο σώμα και σήκωσε την ξένη γυναίκα στα πόδια της[13].
Το ίδιο θαύμα καταγράφηκε τον 4ο π.Χ. αιώνα στη μία από τις τέσσερις στήλες θαυμάτων του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, που σώθηκαν μέχρις εμάς και φυλάσσονται στο τοπικό μουσείο (εικ. 1).
Το κείμενο αποδίδεται εδώ με την παράφραση του ανασκαφέα της στήλης Π. Καββαδία[14]: Η Αρισταγόρα από την Τροιζήνα είχε ταινία στην κοιλιά. Ενώ κοιμόταν στο ιερό του Ασκληπιού στην Τροιζήνα, είδε το ακόλουθο όνειρο: Της φάνηκε ότι οι υιοί του θεού, που απουσίαζε στην Επίδαυρο, απέκοψαν το κεφάλι της, και μη μπορώντας να το ξαναβάλουν στη θέση του, έστειλαν κάποιον στον Ασκληπιό για να σπεύσει να έλθει στην Τροιζήνα. Εν τω μεταξύ έγινε μέρα και ο ιερέας είδε το κεφάλι πραγματικά κομμένο από το σώμα. Την επόμενη νύχτα η Αρισταγόρα είδε όνειρο: Της φάνηκε ότι ο θεός έχοντας έλθει από την Επίδαυρο προσάρμοσε το κεφάλι στο λαιμό, μετά έσχισε την κοιλιά της και έβγαλε την ταινία και έρραψε πάλι την κοιλιά. Έτσι έγινε πάλι υγιής.
Αυτό που έχουν κοινό οι δύο διηγήσεις είναι η επενδεδυμένη με τα εξωπραγματικά στοιχεία του θαύματος αναφορά σε μια χειρουργική επέμβαση για την αφαίρεση του παρασίτου και πιθανώς ακόμα και για την αποκατάσταση βλαβών που αυτό προκάλεσε στην ασθενή, την οποία προφανώς δεν βοήθησε η τότε φαρμακευτική αγωγή[15]. Μεταξύ των δύο εκδοχών του θαύματος υπάρχουν όμως σαφείς διαφορές: Στην παλαιότερη διήγηση το επεισόδιο λαμβάνει χώρα στην ίδια την Επίδαυρο, την έδρα του θεού. Πρωταγωνιστές στο επεισόδιο είναι οι ζάκοροι, οι “υπηρέτες του θεού”, οι ιερείς δηλαδή οι επιφορτισμένοι με την εγκοίμηση, οι οποίοι οδηγούν τη γυναίκα εκεί που συνήθιζε ο θεός να θεραπεύει, δηλαδή στο εγκοιμητήριο, και πράττουν, αντικαθιστώντας τον, ότ,ι θα έκανε εκείνος. Προβαίνουν δηλαδή στην πραγματικότητα σε αυτό που συνέβαινε πάντα κατά την εγκοίμηση, δηλαδή στην εφαρμογή της θεραπείας από τους ίδιους ως θεραπευτές. Η εφαρμογή στην πρώιμη αυτή εκδοχή της διήγησης (η ταινία εξάγεται από τον κομμένο λαιμό) εμφανίζεται αδέξια και σκληρή, και το θαύμα του θεού αμεσότερο. Στη διήγηση αντιθέτως πάνω στην πλάκα από το Ασκληπιείο, το επεισόδιο μεταφέρεται στην Τροιζήνα, την αποτυχημένη επέμβαση την κάνουν όχι οι ιερείς αλλά υποδεέστερα θεία πρόσωπα, τα παιδιά του θεού, ενώ ο ίδιος ο θεός της Επιδαύρου αποκαθιστά – ανεξάρτητα από τη θεραπεία – το λάθος (την αφαίρεση της κεφαλής) και εφαρμόζει την λογικά ενδεικνυόμενη επέμβαση (το άνοιγμα της κοιλίας, όπου το παράσιτο, και το κλείσιμό της μετά την αφαίρεσή του. Οι ιερείς εδώ γίνονται απλώς μάρτυρες του γεγονότος. Η διαφορά είναι χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούσε το “θαύμα” το ιερατείο για να προπαγανδίσει την ασφαλή θεραπεία που μπορούσε να παράσχει μόνος ο Ασκληπιός της Επιδαύρου. Ο πυρήνας της διήγησης αφορούσε ασφαλώς ένα “θαύμα” στην Επίδαυρο, όπου και το τοποθετούσε η αρχική παραλλαγή του 5ου αιώνα. Το ιερατείο όμως του περίφημου πλέον κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα Ασκληπιείου της Επιδαύρου μετέθεσε την πρωτόγονη εκδοχή με το σφάλμα των πραγματικών θεραπευτών-ιερέων σε άλλο τόπο και την απέδωσε στα πιο άπειρα, αλλά θεία και αυτά παιδιά του Ασκληπιού, για να μην επιτρέψει την έστω και υπαινικτική δυσφήμιση για κινδύνους που μπορούσαν να προκύψουν κατά τη θεραπεία στην Επίδαυρο. Ο θεός της Επιδαύρου έκανε την σωστή εγχείρηση. Το νέο μήνυμα ήταν: Στην Επίδαυρο δεν κινδυνεύεις από σφάλμα, ο θεός είναι εκείνος ο οποίος με τη θεία του δύναμη κάνει το σωστό και μπορεί να αντιμετωπίσει και τις πιο δύσκολες καταστάσεις.
Η πραγματοποίηση εγχειρήσεων στα Ασκληπιεία τεκμηριώνεται έμμεσα και από άλλες έξη διηγήσεις θαυμάτων στην Επίδαυρο που αναφέρουν απλούστερες ή δυσκολότερες επεμβάσεις[16] και παρατίθενται εδώ σε παράφραση του Π. Καββαδία: Η πρώτη περιγράφει την χειρουργική αφαίρεση λόγχης από το μάγουλο ενός άνδρα[17]: Ο Εύιππος έφερεν εντός της παρειάς του προσώπου του το άκρον λόγχης επί έξη έτη [άρα η σάρκα είχε “θρέψει” και καλύψει το ξένο σώμα]. Αφού εκοιμήθη εντός του Αβάτου, εξήγαγε την λόγχην ο θεός και την έδωκε σε αυτόν εις τας χείρας του. Ούτω εξήλθεν ο Εύιππος την πρωίαν εκ του Αβάτου υγιής και εκράτει την λόγχην εις τας χείρας του.
Η δεύτερη διήγηση αναφέρεται επίσης σε εξαγωγή αιχμής δόρατος από το πρόσωπο ανδρός και αποκατάσταση των βλαβών από αυτήν στους οφθαλμούς του ασθενούς[18]: Άνθρωπός τις πληγωθείς υπό δόρατος έν τινι μάχη ετυφλώθη και τους δύο οφθαλμούς και έφερε την αιχμήν της λόγχης εις το πρόσωπον αυτού επί έν έτος. Κοιμηθείς εις το Άβατον είδε την εξής οπτασίαν. Του εφάνη ότι ο θεός ωθήσας την αιχμήν του βέλους προς τα βλέφαρα συνήρμοσεν ακολούθως τας κόρας των οφθαλμών. Αφού δε έγινεν ημέρα, εξήλθεν ούτος εκ του Αβάτου υγιής.
Η τρίτη αφήγηση αφορά θεραπεία εμπυήματος στον πνεύμονα[19]: Γοργίας τις Ηρακλειώτης πληγωθείς εις τον πνεύμονα υπό βέλους εις μάχην, τοσούτον πύον εξήγεν επί εν και ήμισυ έτος, ώστε επλήρωσε δι’ αυτού εξήκοντα επτά λεκάνας. Ενώ εκοιμάτο εντός του Αβάτου είδε την εξής οπτασίαν: Του εφάνη ότι ο θεός εξήγαγε την αιχμήν του βέλους εκ του πνεύμονος. Αφού δε έγινεν ημέρα εξήλθεν ούτος εκ του Αβάτου κρατών την αιχμήν του βέλους εις τας χείρας του.
Με το τέταρτο “θαύμα” ο ασθενής θεραπεύθηκε από έλκος στην κοιλιά του[20]: Άνθρωπός τις είχεν έλκος εντός της κοιλίας του. Ενώ εκοιμάτο εντός του Αβάτου είδε το εξής όνειρον: Του εφάνη ότι ο θεός παρήγγειλεν εις τους παρακολουθούντας αυτόν υπηρέτας, συλλαβόντες αυτόν να τον κρατώσιν δια να του σχίσει την κοιλίαν, αυτός δε έφευγε, συλλαβόντες όμως αυτόν οι υπηρέται τον έδεσαν και ούτω ο Ασκληπιός έσχισε την κοιλίαν, εξέβαλε το έλκος και ακολούθως έρραψεν αυτήν, συγχρόνως δε ελύθησαν τα δεσμά με τα οποία ήτο δεμένος ο ασθενής. Την πρωίαν εξήλθεν ούτος υγιής, το έδαφος δε του Αβάτου ήτο πλήρες αίματος.
Μία πέμπτη διήγηση[21] αναφέρει επέμβαση στα “στέρνα” (στο στήθος, στον οισοφάγο;) για αφαίρεση βδελλών (δεμελέαι στο αρχαίο κείμενο), τις οποίες ένας δυστυχής από την Τορώνη της Χαλκιδικής είχε καταπιεί μέσα σε ποτό που του έδωσε με δόλο η μητρυιά του: … Ενώ εκοιμάτο εντός του Αβάτου είδε την εξής οπτασίαν: Του εφάνη ότι ο θεός σχίσας το στήθος αυτού δια μαχαίρας εξήγαγε τας βδέλλας, τας οποίας του έδωκεν εις τας χείρας και ακολούθως έρραψε το στήθος …
Ένα έκτο “θαύμα” τέλος στις στήλες της Επιδαύρου θυμίζει την ιστορία της Αρισταγόρας από την Τροιζήνα[22]. Σ’ αυτό[23] μια γυναίκα, από τις Φερές της Θεσσαλίας τούτη τη φορά, η Σωστράτη, είχε φουσκωμένη κοιλιά νομίζοντας ότι είναι έγκυος, ενώ η αιτία ήταν παράσιτα στα σπλάχνα της. Στον χρόνο επάνω υποφέροντας μεταφέρθηκε πάνω σε φορείο στο Ασκληπιείο και κοιμήθηκε στο Άβατο, αλλά δεν έβλεπε όνειρο. Αποφάσισε απογοητευμένη να γυρίσει στην πατρίδα της, στο δρόμο όμως τους σταμάτησε ωραίος άνδρας τους ρώτησε ποιοι ήταν και όταν του είπαν την ατυχία τους … τους παρήγγειλε να θέσουν επί του εδάφους το φορείον … ακολούθως έσχισε την κοιλίαν της ασθενούς και εξήγαγεν μέγα πλήθος σκωλήκων, τοσούτον, ώστε να πληρωθούν εξ αυτών δύο λεκάναι, έρραψε δε ύστερον την κοιλίαν και ούτως εθεράπευσε την γυναίκα. Της εφανέρωσε δε ότι ήτο ο Ασκληπιός και της παρήγγειλε να πέμψει τα ίατρα εις Επίδαυρον[24].
Τέτοιου είδους θαυμαστές ιάσεις με εγχείρηση θα γίνονταν ασφαλώς από τον θεό και σε άλλα ιερά του. Αυτό δείχνει ένα από τα “ιαματικά” επιγράμματα του Ποσειδίππου από τον 3ο π.Χ. αιώνα[25], το οποίο θυμίζει την αντίστοιχη περιπέτεια του Εύιππου στην Επίδαυρο[26]: Έξη χρόνια ο Αρχύτας τον ολέθριο χαλκό αφού φύλαξε / στον μηρό, με πόνους στην πυώδη την πληγή, / Παιάνα, ευνοϊκό σε είδε μεσ’ στον πόνο, καθώς μέσα στ’ όνειρο / γιατρεύτηκε και γλύτωσε απ’ το πολύ το βάσανο[27].
Ήδη όμως στο έκτο θαύμα της Επιδαύρου[28] η διήγηση γίνεται ρεαλιστικότερη: ο θεός επεμβαίνει έξω από το ιερό του και θεραπεύει την ασθενή ενώ την συναντά σε εγρήγορση, όχι στο όνειρο. Αυτές οι ρεαλιστικότερες διηγήσεις θεραπευτικών δράσεων του θεού με εγχείρηση γίνονται πιο συχνές στους μεταγενέστερους χρόνους. Τέτοιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις αμεσότερων μαρτυριών για χειρουργικές επεμβάσεις που αποδίδονταν στο Ασκληπιό μέσα στα ιερά του είναι οι ακόλουθες:
Η μία προέρχεται από επιγραφή του 2ου π.Χ. αιώνα στο Ασκληπιείο της Λεβήνας στην Κρήτη και μαρτυρεί χειρουργική επέμβαση για την αντιμετώπιση ισχυαλγίας[29]: (O θεός) παρήγγειλε στον Δήμανδρο του Καλάβιος από την Γόρτυνα, που υπέφερε από ισχυαλγία να μεταβεί στη Λεβήνα γιατί θα τον θεράπευε. Μόλις έφθασε τον έκοψε (χειρούργησε) στον ύπνο του και έγινε υγιής.
Μια άλλη αναθηματική επιγραφή του 2ου μ.Χ. αιώνα από το Ασκληπιείο της Ρώμης[30] μαρτυρεί επέμβαση για θεραπεία διογκωμένου σπλήνα: Για σένα Ασκληπιέ, θεέ μέγιστε, σωτήρα και ευεργέτη, αφού σώθηκα από τα χέρια σου από διογκωμένο σπλήνα, [αναθέτω] αυτό το ασημένιο ομοίωμά του [εννοεί του διογκωμένου σπλήνα] ως ευχαριστία στο θεό, ο Νεοχάρης, απελεύθερος Σεβαστού, ο Ιουλιανός. Η ανάθεση του αργυρού ομοιώματος του διογκωμένου σπλήνα στο ιερό πείθει ότι η πληροφορία που καταγράφεται στο κείμενο αυτό περιέχει κατά βάση πραγματικά στοιχεία[31].
Και μια τρίτη αναθηματική επιγραφή από την Επίδαυρο, που χρονολογείται ακριβώς στο 224/225 μ.Χ., αναφέρει θεραπεία από χοιράδωση και καρκίνο στο αυτί (εικ. 2)[32]: Ο Τιβέριος Κλαύδιος Σεβήρος από τη Σινώπη [το ανέθεσε] στον Απόλλωνα Μαλεάτα και τον Σωτήρα Ασκληπιό, τον οποίο γιάτρεψε ο θεός από χοιράδες που είχε στον τράχηλο και από καρκίνο στο αυτί.
Ακόμη ρεαλιστικότερες είναι οι πληροφορίες από τους μεταγενέστερους αυτούς αρχαίους χρόνους για χειρουργικές επεμβάσεις από γιατρούς με υπόδειξη του Ασκληπιού. Σε αναθηματική επιγραφή του 2ου μ.Χ. αιώνα από το Ασκληπιείο της Περγάμου διαβάζουμε (σε μετάφραση): Ο Ιούλιος Μειδίας ανέθεσε έχοντας υποστεί αφαίμαξη από τον μυν σύμφωνα με εντολή [εννοείται: του θεού. στο αρχαίο κείμενο: κατὰ ἐπιταγήν][33]. Η φράση κατὰ ἐπιταγήν μπορεί βέβαια να θεωρηθεί ότι αναφέρεται στην ανάθεση, ότι δηλαδή η εντολή του θεού προς τον ασθενή ήταν ότι έπρεπε να κάνει το ευχαριστήριο ανάθημα. Όμως άλλες πληροφορίες στηρίζουν περισσότερο την εκδοχή ότι κανονικές χειρουργικές επεμβάσεις ετελούντο στα ιερά ή και αλλού με την υπόδειξη σε όνειρο του θεού: O σημαντικότερος ιατρός του 2ου μ.Χ. αι. Γαληνός, που έδρασε στο Ασκληπιείο της Περγάμου, αναφέρει (σε μετάφραση)[34]: Ένας προσκυνητής του θεού στην Πέργαμο απαλλάχθηκε από χρόνιο πόνο στα πλευρά με αρτηροτομία που έγινε στο άκρο του χεριού του αφού ήλθε [στο ιερό] γι’ αυτό το λόγο, παρακινηθείς και αυτός από όνειρο [στο κείμενο: ἐξ ὀνείρατος ἐπὶ τοῦτο ἐλθὼν καὶ αὐτός]. Και ότι και αυτός, ο Γαληνός, έκανε αρτηροτομία σύμφωνα με οδηγίες που έλαβε σε δύο σχετικά όνειρα[35].
Η χειρουργία από θνητούς γιατρούς σύμφωνα με εντολή του θεού που δινόταν σε όνειρο του ασθενούς τεκμηριώνεται άλλωστε ευρύτατα ως διαδικασία της ίασης κατά τους ύστερους χρόνους της αρχαιότητας με τις περιπέτειες της υγείας του Αιλίου Αριστείδη, τις οποίες ο φιλάσθενος αυτός και ψυχικά εξαρτημένος από τον Ασκληπιό της Περγάμου σοφιστής και ρήτορας του 2ου μ.Χ. αιώνα κατέγραψε στο έργο του Ιεροί Λόγοι[36]. Ο Αριστείδης δεν αναφέρει συμβουλή του θεού – την οποία όμως πάντοτε επιζητούσε και ακολουθούσε – για την τομή που του έκαναν οι γιατροί αρχίζοντας από το στήθος και φθάνοντας ως κάτω χαμηλά, ως την ουροδόχο κύστη[37]. Όμως για άπειρες φλεβοτομίες στις οποίες υποβλήθηκε, στον αγκώνα, στο μέτωπο και αλλού, για την αντιμετώπιση κρυωμάτων, δυσκολιών στην πέψη και άλλων προβλημάτων, αναφέρει πάντοτε ότι τις έκανε σύμφωνα με εντολή του θεού που έλαβε κατά τη διάρκεια ονείρου[38]. Αναφέρει μάλιστα και άλλους που του εμπιστεύθηκαν ανάλογες εμπειρίες[39]. Ή, ακόμα, ότι προχωρούσε στις εντελλόμενες από το θεό φλεβοτομίες παρά την αντίθετη συμβουλή των γιατρών του, οι οποίοι μερικές φορές μάλιστα υποχωρούσαν, αποδεχόμενοι να εφαρμόσουν τη θεία υπόδειξη[40]. Εξ ίσου χαρακτηριστική της αντιμετώπισης της αναγκαιότητας μιας χειρουργικής επέμβασης στα Ασκληπιεία με προβολή της θείας βούλησης είναι και η περίπτωση κατά την οποία ο Αριστείδης, καταπονούμενος από υδρωπικία (ασκίτη), απορρίπτει δυο φορές τη γνώμη των γιατρών ότι χρειάζεται εγχείρηση και ακολουθεί την συμβουλή του θεού για καρτερία και αγωγή με άθληση και φάρμακα (διαφωνία γιατρών ή σκηνοθεσία για ψυχική υποβοήθηση του ασθενούς, ώστε να υπομείνει την ενδεικνυόμενη μακρά – αναφέρεται ότι κράτησε τέσσερις μήνες – και επίπονη μη επεμβατική αγωγή;). Η πρώτη απόρριψη αφορά στην αντιμετώπιση του οιδήματος και η δεύτερη στην αποκατάσταση του δέρματος που μετά την ίαση είχε χαλαρώσει. Το κείμενο είναι το ακόλουθο[41]: … ο όγκος έφθασε σε μεγάλο μέγεθος, γέμισε τη βουβωνική χώρα, πρήστηκε όλη η περιοχή και ακολούθησαν φρικτοί πόνοι και πυρετός. … Οι γιατροί μιλούσαν για εγχείρηση … διαφορετικά έλεγαν θα γέμιζα πύον και θα πέθαινα. Ο θεός όμως είχε διαφορετική άποψη και μου είπε να επιδείξω αντοχή και να θρέψω τον όγκο … Διαταχθήκαμε να εκτελέσουμε πράγματα πολλά και παράδοξα. … ήταν ένας αγώνας δρόμου … μια ιππασία … έπρεπε να διαπλεύσω το λιμάνι έχοντας φάει μέλι και βελανίδια για να κάνω εμετό. … Τελικά ο Σωτήρας έδωσε σημάδι τη νύχτα … Επρόκειτο για κάποιο φάρμακο … όταν το αλείψαμε πάνω στον όγκο, το μεγαλύτερο μέρος του εξαφανίστηκε γρήγορα. … Οι γιατροί … εξέφραζαν… θαυμασμό … ωστόσο … υποστήριζαν ότι τώρα χρειαζόταν εξάπαντος εγχείρηση, διαφορετικά το δέρμα δεν θα μπορούσε να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση. … Ο θεός όμως ούτε και αυτό τους επέτρεψε, … με πρόσταξε να κάνω επάλειψη με αυγό και με θεράπευσε.
Από την παράλληλη με την σταδιακή απομυθοποίηση του θείου και την ανάπτυξη τάσεων “εκλογίκευσής” του εξέλιξη της θεουργίας, όπως αυτή διαγράφεται μέσα από τις πιο πάνω διηγήσεις, αποκαλύπτεται τι πραγματικά συνέβαινε στα Ασκληπιεία: Ασφαλώς η υποβολή και η πίστη έπαιζαν ρόλο στη θεραπεία[42]. Όμως η ανθρώπινη ενέργεια ιερέων-θεραπευτών και γιατρών στο όνομα ή με την ευλογία του θεού αποτελούσε, τουλάχιστο στις σοβαρότερες περιπτώσεις, το ουσιαστικό μέρος της θεραπείας. Ειδικά για τις επίπονες χειρουργικές επεμβάσεις, αλλά πιθανώς και για την πρόκληση του ύπνου κατά την εγκοίμηση γενικότερα, η έρευνα συμπεραίνει ότι πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν από τους θεραπευτές ιερείς ναρκωτικές και υπνωτικές ουσίες[43], μολονότι σε όλη τη σχετική γραπτή ή μνημειακή αρχαία παράδοση δεν σώθηκε καμιά τέτοια αναφορά. Γνωρίζουμε βέβαια ότι το τι συνέβαινε μέσα στα εγκοιμητήρια κρατιόταν απόλυτα μυστικό και ότι ο θεός τιμωρούσε αυτόν που χωρίς να εμπλέκεται στη διαδικασία της ίασης επιχειρούσε να το μάθει[44]. Αυτός είναι πιθανότατα ο λόγος για τον οποίο δεν υπάρχουν σχετικές πληροφορίες. Μια ασθενής πάντως ένδειξη για την παρουσία των αναισθητικών στα Ασκληπιεία είναι η κάψα της μήκωνος (παπαρούνας) που κοσμεί τα 40 φατνώματα της οροφής του πτερού στο εσωτερικό της Θόλου[45], η οποία στέγαζε τη χθόνια έδρα του Ασκληπιού στην Επίδαυρο. Η χρήση άλλωστε του οπίου αλλά και άλλων αναισθητικών φυτικών ουσιών μαρτυρείται γενικότερα από πολύ νωρίς και καθ΄ όλη την αρχαιότητα[46].
γ. Ιατρικά εργαλεία και σκεύη
Την άσκηση της χειρουργικής στα Ασκληπιεία μαρτυρούν σχετικά ιατρικά εργαλεία τα οποία έχουν βρεθεί σε Ασκληπιεία[47]. Μια επιγραφή του 4ου π.Χ. αιώνα από το Ασκληπιείο του Πειραιά περιλαμβάνει σε κατάλογο αντικειμένων που υπήρχαν στο ιερό 6 ιατρικές λαβίδες και πέντε χειρουργικά μαχαίρια[48]. Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου έχουν βρεθεί αρκετά χειρουργικά εργαλεία, μαχαίρια, λαβίδες, μήλες κ.ά. (εικ. 3), μεταξύ των οποίων και ένα φλεβοτόμον[49]. Πολλά χειρουργικά εργαλεία βρέθηκαν και στο Ασκληπιείο της Κω. Εικοσιτέσσερα (24) από αυτά πουλήθηκαν από λαθρανασκαφείς το 1910 στον T. Meyer-Steineg και βρίσκονται σήμερα σε διάφορες ιδιωτικές συλλογές[50]. Στους Αλλιανούς, κοντά στο μεγάλο Ασκληπιείο της Περγάμου, βρέθηκαν ανάλογα ιατρικά εργαλεία[51].
Το ανάθημα στο Ασκληπιείο της Αθήνας, στη βάση του οποίου απεικονίζονται μέσα σε ιατρική κασετίνα χειρουργικά εργαλεία (εικ. 4)[52] αποτελούσε κατά πάσα πιθανότητα ευχαριστήριο ή ευχετήριο κάποιου γιατρού στο θεό για επιτυχία στο έργο του και δεν αποτελεί άμεση μαρτυρία για χρήση των εργαλείων αυτών στο ιερό. Πιο πάνω όμως επισημάνθηκε η εκτέλεση του έργου της υγείας από τους θνητούς γιατρούς στο όνομα του θεού. Ουσιαστική διαφοροποίηση του έργου τους από το αντίστοιχο των δρώντων μέσα στα ιερά θεραπευτών-ιερέων δεν υπήρχε. Και στην προκειμένη περίπτωση τα εργαλεία νοούνταν ως δρώντα με την ενέργεια του θεού, η οποία ασφαλώς μπορούσε με τον ίδιο τρόπο και τα ίδια εργαλεία να εκδηλώνεται “αυτόνομα” μέσα στο ιερό του.
δ. Παραστάσεις χειρουργικών επεμβάσεων
Ελάχιστες είναι οι παραστάσεις από την αρχαιότητα που μπορούν να ερμηνευθούν ως απεικόνιση χειρουργικής επέμβασης. Με βεβαιότητα ως τέτοια μπορεί να ερμηνευθεί η αποσπασματικά σωζόμενη παράσταση εγκοίμησης σε θραύσμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου του 4ου π.Χ. αιώνα από το Ασκληπιείο της Αθήνας (εικ. 5).
Σώζεται ο άνω κορμός και το πίσω μέρος της κεφαλής ασθενούς ύπτιου σε κλίνη με ψηλό μαξιλάρι. Το σημείο που ενδιαφέρει εδώ είναι η περιοχή του αριστερού αυτιού του ασθενούς: Το αυτί λείπει και, όπως παρατηρεί ο Δεσπίνης[53], “στη θέση που έπρεπε να βρίσκεται υπάρχει μια ανώμαλη, περίπου κυκλική επιφάνεια με ένα βαθύ χάραγμα στο μέσον σχήματος Λ. Από το αυτί λείπει το πτερύγιο. … Το ανάγλυφο λοιπόν … εικόνιζε έναν ασθενή που ήρθε στο ιερό με κομμένο αυτί ή -το πιθανότερο- του το έκοψαν μετά από χειρουργική επέμβαση που πραγματοποίησαν οι γιατροί του ιερού”. Το ανάγλυφο αυτό αποτελεί τον καλύτερο και αμεσότερο υπομνηματισμό στην προαναφερθείσα επιγραφή από την Επίδαυρο ίασης καρκίνου του ωτός[54], η οποία, στις σοβαρότερες περιπτώσεις της νόσου, απαιτεί ακρωτηριαστική χειρουργική επέμβαση[55].
Ένα άλλο ανάγλυφο με παράσταση εγκοίμησης που ανέθεσε κάποιος Αρχίνος τον 4ο π.Χ. αιώνα στο ιερό του Αμφιαράου στην Αττική (εικ. 6) εικονίζει κατά τον Δεσπίνη[56] “τον Αμφιάραο να καθαρίζει με ένα ελαφρά καμπύλο μαχαίρι μια πληγή στον ώμο του Αρχίνου”. Εάν η ερμηνεία αυτή ισχύει, το ανάγλυφο του Αρχίνου είναι μαζί με το προηγούμενο από την Αθήνα τα μόνα έργα στα οποία εικονίζεται χειρουργική επέμβαση σε ιερό. Στο ασαφές όμως αντικείμενο το οποίο κρατεί στα χέρια του ο Αμφιάραος άλλοι αναγνωρίζουν επίδεσμο[57].
Τη σπανιότητα αυτών των παραστάσεων μπορεί ενδεχομένως να μετριάσουν οι παραστάσεις των θείων χειρουργών που κρατούν συμβολικά μαχαίρι, όπως ο Ασκληπιός σε ανάγλυφο από το αθηναϊκό Ασκληπιείο[58] ή ο Μαχάων σε ανάγλυφα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου από την Επίδαυρο[59] και τη Λουκού[60].
ε. Αναθήματα ιαθέντων σε ιερά
Η αφιέρωση αναθημάτων στα ιερά, ως προσευχή για θεραπεία του πάσχοντος ή – συχνότερα – ως ευχαριστία για την ίαση από τον θεό, αποτελούσε συνήθη πρακτική των ασθενών που κατέφευγαν σε αυτά. Από τα ερευνημένα αρχαία θεραπευτικά ιερά σώζονται πολλά τέτοια αναθήματα μελών του σώματος από τα οποία έπασχαν και στα οποία ιάθηκαν οι ικέτες του θεού. Οι απεικονίσεις τους όμως δεν επιτρέπουν να συμπεράνει κανείς με βεβαιότητα χειρουργικές επεμβάσεις. Το ανάθημα π.χ. της μορφής που αναθέτει πόδι με κιρσούς από το ιερό του ήρωα-ιατρού Αμύνου στην Αθήνα (εικ. 7)[61], είναι πολύ πιθανό, όχι όμως βέβαιο, ότι έγινε μετά από σχετική εγχείρηση.
Το ίδιο είναι πιθανό ότι υπαινίσσονται τα ομοιώματα του θώρακα ενός άνδρα ή ενός ανθρώπινου σκέλους από το Ασκληπιείο της Κορίνθου (τα οποία θεωρείται ότι δηλώνουν πιθανώς παθήσεις, όπως αυτή του ασθενούς από την Τορώνη και εκείνου από την Γόρτυνα αντίστοιχα[62]) ή ακόμα κάποια από τα εικονιζόμενα ως αναρτημένα στον τοίχο ιερού όπου προσεύχεται γυναίκα ομοιώματα τμημάτων γυναικείου σώματος σε ανάγλυφο από την περιοχή του αθηναϊκού Ασκληπιείου (άνω κορμός με την κεφαλή, κάτω κορμός με μηρούς, χέρια, πόδια)[63]. Όσα εκτέθηκαν πιο πάνω επιτρέπουν πάντως να υποθέσουμε ότι σε μερικά τουλάχιστον από αυτά τα αφιερώματα, ή σε όμοια μη σωθέντα, υπέκειτο η θεραπεία με εγχείρηση.
Παραπομπές
[1] Λαμπρινουδάκης 2014, 17-27
[2] Jouanna 2011, 224-235. Πβ. Γ. Ρηγάτος, κεφ. Μυθικοί θεραπευτές χειρουργοί στον τόμο αυτό.
[3] Jouanna 2011, 225-226.
[4] Jouanna 2011, 226. B. Holtzmann, λ. Asklepios στο Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC) II 1, Zürich / München, 1984, 863-864.
[5] Graves 1961, 748, λ. Cheiron.
[6] Διόδωρος Σικελιώτης V, 74 (προσεῦρε τὴν χειρουργίαν). Απολλόδ. III, 10, 8. Πβ. Plinius, hist.nat. XXIX, 1(2), 4. Hyginus, fab. 274, 9 (εφεύρε την κλινική ιατρική). Πβ. Askitopoulou κ.ά. 2002, 11-12.
[7] Ομήρου Ιλιάς, ΧΙ 515 (ἰοὺς ἐκτάμνειν, να αφαιρεί με τομή στη σάρκα τα βέλη). Πβ. Σχόλια στην Ιλιάδα Λ (ΧΙ), στ. 512: τὸν Μαχάονα μόνον χειρουργεῖν θέλουσι.
[8] Ευ. Δεϊλάκη, Αρχαιολ. Δελτ. 28, 1973, σ.92, πίν.91γ-ε. Krug 1997, 21: Λαβίδα, μαχαιρίδια, σμίλες, καθετήρες, οδοντωτή ψαλίδα-διαστολέας, τριπτήρες.
[9] Την αναφορά του Ίππυος διέσωσε ο Ρωμαίος συγγραφέας Κλαύδιος Αιλιανός στο σύγγραμμά του Περί ζώων ιδιότητος, ΙΧ 33. Η μετάφραση εδώ είναι από τον συγγραφέα του κεφαλαίου.
[10] ἕλμινθα στο αρχαίο κείμενο.
[11] Ζάκοροι στο αρχαίο κείμενο. Υπονοούνται οι ιερείς.
[12] Αποδίδεται έτσι γενικότερα η λέξη ἡσύχαζε του αρχαίου κειμένου, η οποία όμως πιθανότατα υπαινίσσεται την κατάσταση του ύπνου κατά την εγκοίμηση.
[13] Αποδίδεται έτσι, πάλι γενικότερα, η λέξη ανέστησε του αρχαίου κειμένου, η οποία και εδώ φαίνεται να παραπέμπει σε ανάσταση της γυναίκας, που με την ενέργεια των υπηρετών είχε περιέλθει σε κατάσταση νεκρού.
[14] IG IV2 1, 122. Καββαδίας 1900, 262, Στήλη Β Επιδαύρου, θαύμα αρ.23. Πβ. LiDonnici 1995, 71-75. Ahearne-Kroll 2014, 37-38.
[15] Κατά την Ιπποκρατική Συλλογή ως ανθελμινθικά χορηγούνταν ο άγνος, το κεδρέλαιον, τα κρόμμυα και το τορδύλιον. Η πτέρις επίσης, κατά τον Διοσκορίδη (Περί ύλης ιατρικής Δ 184), αποβάλλει την έλμινθα. Η σωζόμενη στο παράλληλο κείμενο του Αιλιανού πληροφορία της παραίτησης των ιατρών από τις προσπάθειες θεραπείας συνηγορεί υπέρ της ίασης με εγχείρηση και όχι με ανθελμινθικά φάρμακα, όπως συμπεραίνει ο Γεωργακόπουλος 1998, 477, αρ.22.
[16] IG IV2 1, 121-122. Askitopoulou κ.ά. 2002, 15-16. Renberg 2016, 168-182.
[17] Καββαδίας 1900, 260, Στήλη Α, αρ.12.
[18] Στον ίδιο, 264, Στήλη Β, αρ.32.
[19] Στον ίδιο, 264, Στήλη Β, αρ.30.
[20] Στον ίδιο, 263, Στήλη Β, αρ.26. Πβ. Γεωργακόπουλος 1998, 479.
[21] Στον ίδιο, 260, Στήλη Α, αρ.13. Ο Γεωργακόπουλος 1998, 476, αρ. 12 βλέπει στο θαύμα αυτό “φαντασιοπληξία” και “ψυχιατρική” θεραπεία με υποβολή, το κείμενο όμως παρουσιάζει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά με τα υπόλοιπα που δείχνουν χειρουργικές επεμβάσεις.
[22] Βλ. αν., σημ.13.
[23] Καββαδίας 1900, 260, Στήλη Β, αρ.25. Και εδώ, όπως και στην περίπτωση της Αρισταγόρας, βλ. αν., σημ.15, το κείμενο παραπέμπει σαφώς σε εγχείρηση, όχι σε θεραπεία με φάρμακα, όπως ερμηνεύεται από τον Γεωργακόπουλο 1998, 477, αρ. 24.
[24] Προφανώς θα υπήρχαν και άλλες αναφορές σε χειρουργικές επεμβάσεις του Ασκληπιού στην Επίδαυρο που δεν σώθηκαν, βλ. π.χ. τους στίχους 112-114 της αποσπασματικά σωζόμενης επιγραφής στην τρίτη στήλη των ιαμάτων της Επιδαύρου (… ἐγχειριδίῳ διεχρῆτο … // … ἐκρυέντος δὲ τοῦ αἵματος …), IG IV2 1, 123. Κατά τον Γεωργακόπουλο 1998, 476-478, αρ. 3, 7, 16, 25, 26, 31, και άλλα θαύματα που δεν έχουν τη χαρακτηριστική φρασεολογία υπονοούν χειρουργικές επεμβάσεις.
[25] Παπαδάκη 2008, Ε98 (ΧV 7-10), σελ. 418-433.
[26] Βλ. αν., σημ.16.
[27] Από το επίγραμμα δεν προκύπτει ούτε η προέλευση του ιαθέντος ούτε και το ιερό στο οποίο έγινε η ίαση.
[28] Βλ. αν., σημ.22.
[29] Εδώ σε μετάφραση. Inscriptiones Creticae I xvii 9. Guarducci 1987, 305.
[30] Guarducci 1971, 267-281. Van Straten 1981, 142, αρ.55. Renberg 2006-7, 126, κατ. αρ.37. Renberg 2016, 206-207.
[31] Έχει σωθεί μόνο η βάση του αναθήματος. Πάνω σ’ αυτή είναι χαραγμένη η επιγραφή. Η φράση της επιγραφής σωθεὶς ἀπὸ σῶν χιρῶν ερμηνεύεται από τους μελετητές άλλοτε ως χειρουργική επέμβαση και άλλοτε μεταφορικά, ότι δηλαδή με την απλή επίθεση των χειρών του θεού στον ασθενή μεταφέρεται σ’ αυτόν η θαυματουργική, θεραπευτική του ενέργεια. Όμως ο συνδυασμός της φράσης αυτής με την έκθεση σε κοινή θέα ομοιώματος του άρρωστου οργάνου (δῖγμα ὄνχου [=όγκου] σπληνός) συνηγορεί υπέρ της πρώτης ερμηνείας.
[32] IG IV2 1, 127: … χοιράδας ἔχοντα ἐπὶ τοῦ τραχήλου καὶ καρκίνον τοῦ ὠτός. Πβ. Jouanna 2011, 224-235. Η φυματιώδης λεμφαδενίτιδα του τραχήλου μπορεί να θεραπευθεί και με φάρμακα. Ο καρκίνος στο αυτί όμως απαιτεί χειρουργική επέμβαση.
[33] Inschriften von Pergamon III, 139.
[34] Γαληνού, Περί φλεβοτομίας θεραπευτικόν 23 (έκδ. Kühn XI, σ.315).
[35] ό. π., Kühn XI, σ.314-315. Πβ. Renberg 2016, 199, σημ.192.
[36] Γιατρομανωλάκης 2012. Πβ. Renberg 2016, 199-202.
[37] Αίλιος Αριστείδης, Ιεροί Λόγοι ΙΙ, 63: οἱ ἰατροὶ κατέτεμνον ἐκ τοῦ στήθους ἀρξάμενοι πάντα ἑξῆς ἄχρι πρὸς τὴν κύστιν κάτω.
[38] Αίλιος Αριστείδης, Ιεροί Λόγοι Ι, 28, 56-57, 59. ΙΙ, 46-48. ΙΙΙ 8-9.
[39] Στον ίδιο, ΙΙ, 47-48.
[40] Στον ίδιο, Ι, 56-57. ΙΙΙ, 8-9.
[41] Στον ίδιο, Ι, 61-68 (μετάφραση Γιατρομανωλάκη):
[42] Dillon 1994, 243. 253-258. Στο άρθρο αυτό υπερτονίζεται επίσης ο “διαφημιστικός” χαρακτήρας των αναγραφών των θαυμάτων, δηλαδή η επίδειξη της αρετής, των απεριόριστων ικανοτήτων του θεού. Η επιδεικτική όμως υπερβολή του “θαύματος”, όπως έδειξε η ανάλυση που προηγήθηκε εδώ, φαίνεται να στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα.
[43] Askitopoulou κ.ά. 2002, 12-14. 16-17.
[44] Βλ. σχετικά το θαύμα με αρ. 11 στη Στήλη Α της Επιδαύρου, Καββαδίας 1900, 259-260.
[45] Roux 1961, 158. Askitopoulou κ.ά. 2002, ό.π. (σημ.42), όπου αποδίδεται ανάλογος συμβολισμός και στην ζωγραφική παράσταση της προσωποποιημένης Μέθης που αναφέρεται ότι υπήρχε μέσα στη Θόλο.
[46] Krug 1997, 20-21. Γερουλάνος / Bridler 1998, 49. Μυρωνίδου-Τζουβελέκη κ.ά. 2009, 125-127. Δόγκα-Τόλη 2014, 35-36. Πβ. τα αγγεία σε σχήμα κάψας μήκωνος από τάφους του 9ου/8ου π/Χ. αι. στην Κρήτη, για όπιο θεραπευτικής χρήσης, Σταμπολίδης / Τασούλας, 2014, 273
[47] Ν. Παλαιοκρασσά στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 288.
[48] IG II² 47. SEG 21, 233 στ. 15-19: … καρκίνος ἰατρικός. μαχαίρια καὶ καρκίνος ἰατρικά Π Ι . … καρκίνοι ἰατρικοί ΙΙΙ.
[49] Λαμπρινουδάκης / Κατάκης 2012, 204, εικ. 392. Για τον ή το φλεβοτόμο βλ. Ν. Παλαιοκρασσά στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 299-300, όπου οι αρχαίες αναφορές στις χρήση του (αποκοπή φλεβών και κιρσών, εκτομή συριγγίων, διάνοιξη αποστημάτων και κύστεων, επέμβαση σε εμπυήματα κλπ.).
[50] Meyer-Steineg 1912 6 κ.ε.
[51] Baykan 2012.
[52] Berger 1970, 76-79, εικ. 98. Krug 1997, 85, εικ.21. Γερουλάνος / Bridler 1998, εικ. 103.
[53] Γ. Δεσπίνης στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 186-187.
[54] Βλ. ανωτ., σημ. 31.
[55] Γ. Αναστασόπουλος κ.ά., http://www.entathens.com, παθήσεις, όγκοι του ωτός.
[56] ό. π. σημ. 52, 187. Πβ. Μ. Σάλτα στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 190-103.
[57] Λάιος 2009,128-129. Πβ. έκδοση 2015, 329. Η περίπτωση άλλου αποσπασματικού αναγλύφου από το αθηναϊκό Ασκληπιείο με άνδρα ο οποίος παρουσία του Ασκληπιού επιτελεί θεραπευτική ενέργεια στην κεφαλή ασθενούς κατά την εγκοίμηση δεν επιτρέπει τον ειδικότερο προσδιορισμό της πράξης, Γερουλάνος / Bridler 1998, εικ. 108. Γεωργακόπουλος 1998, 83, εικ.2. Χ. Τσούλη στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 184-185.
[58] Δεσπίνης 2013, 99-102. Ο ίδιος στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 187.
[59] ΕΑΜ 1426. Δεσπίνης 2013, 101.
[60] ΕΑΜ 1402. Ε. Βλαχογιάννη στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 176-178. Εικάζεται ότι το ανάγλυφο είχε μεταφερθεί τον 2ο μ.Χ. αι. από το Ασκληπιείο των Αθηνών στο ιερό του ήρωα-γιατρού Πολεμοκράτη από τον Ηρώδη τον Αττικό, ο οποίος είχε την έπαυλή του στη Λουκού (αρχαία Εύα).
[61] Μ. Σάλτα στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 124-126.
[62] Σ. Κουρσούμης στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 226. Lang 1997, 21 και 25. Βλ.ανωτ., σημ. 21 και 29.
[63] Σ. Ελευθεράτου / Σ. Παλιόμπεης στο Σταμπολίδης / Τασούλας 2014, 215-216.
Βιβλιογραφία
Ahearne-Kroll 2014: S. P. Ahearne-Kroll, “The Afterlife of a Dream and the Ritual System of the Epidaurian Asklepieion” στο Archiv fur Religionsgeschichte 15(1), Berlin / Boston
Askitopoulou κ.ά. 2002: H. Askitopoulou / E. Konsolaki / I. A Ramoutsaki / M. Anastassaki,“Surgical cures under sleep induction in the Asclepieion of Epidauros”, International Congress Series 1242, Elsevier
Baykan 2012: D. Baykan, Surgical Instruments from Allianoi, Institutum Turcicum Scientiae Antiquitatis, Studia ad Orientem Antiquum 2, Istanbul
Berger 1970: E. Berger, Das Basler Arztrelief, Basel
Βλαχόπουλος 2012: Α. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Πελοπόννησος, Αθήνα, Εκδοτ. Οίκος Μέλισσα
Γερουλάνος / Bridler 1998: Στ. Γερουλάνος / R. Bridler (μετάφραση από τα γερμανικά, Αιμ. Μαυρουδής / Α. Δεληκάρη), Τραύμα. Πρόκληση και φροντίδα του τραύματος στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα
Γεωργακόπουλος 1998: Κ. Γεωργακόπουλος, Αρχαίοι Έλληνες Ιατροί, Αθήνα
Γιατρομανωλάκης 2012: Γ. Γιατρομανωλάκης, Αίλιος Αριστείδης, Ιεροί Λόγοι, Αθήνα
Δεσπίνης 2013: Γ. Δεσπίνης, Μικρές μελέτες για ανάγλυφα. Συγκολλήσεις και συσχετισμοί θραυσμάτων. Νέες παρατηρήσεις και ερμηνείες. Αθήνα
Dillon 1994: M. P. J. Dillon, “The didactic nature of the Epidaurian iamata”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 101, 239-260
Δόγκα-Τόλη 2014: Μ. Δόγκα-Τόλη, “Φάρμακα εσθλά, φάρμακα λυγρά” στο Σταμπολίδης-Τασούλας 2014, 32-49
Graves 1961: R. Graves, Greek Myths, London
Guarducci 1971: M. Guarducci, “L’isola Tiberina e la sua tradizioni ospitaliera”, Revue d’Art et de Littérature, ser. VIII, 26 (1971), 267-281
Guarducci 1987: M. Guarducci, L’ Epigrafia Greca, Roma
Jouanna 2011: J. Jouanna, “Santé, maladie et médecine dans le monde grec” στο Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum (ThesCRA) VI, Los Angeles, 217-241
Καββαδίας 1900: Το ιερόν του Ασκληπιού εν Επιδαύρω και η θεραπεία των ασθενών, Αθήναι
Krug 1997: A. Krug, Αρχαία Ιατρική. Επιστημονική και θρησκευτική ιατρική στην αρχαιότητα (μετάφραση από τα γερμανικά: Ε. Μανακίδου – Θ. Σαρτζής), Αθήνα
Λάιος 2009: Κ. Λάιος, Οι ασθένειες και η εικονογραφία τους κατά την αρχαιότητα Ι-ΙΙΙ (διδακτ. διατριβή), Αθήνα. – Έκδοση 2015 με τον ίδιο τίτλο.
Λαμπρινουδάκης / Κατάκης: Β. Λαμπρινουδάκης / Στ. Κατάκης, “Επίδαυρος. Η πόλις και το ιερό του Ασκληπιού” στο Βλαχόπουλος 2012, 189-207
Λαμπρινουδάκης 2014: Β. Λαμπρινουδάκης, Θεουργική Ιατρική στο Σταμπολίδης-Τασούλας 2014, 17-31
Lang 1997: M. Lang, Cure and Cult in Ancient Corinth. A Guide to the Asklepie, Princeton, New Jersey
LiDonnici 1995: L. R. LiDonnici, The Epidauran Miracle Inscriptions: Text, Translation, Commentary, Atlanta
Meyer-Steineg 1912: Th. Meyer-Steineg, Chirurgische Instrumente des Altertums. Ein Beitrag zur Antiken Akiurgie, Jena
Μυρωνίδου-Τζουβελέκη κ.ά. 2009: Μ. Μυρωνίδου-Τζουβελέκη / Κ. Καλούσης / Ε. Χριστοπούλου-Αλετρά, “Η αναλγητική αγωγή από την Ομηρική στην Ιπποκρατική Ιατρική”, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 26 (1), 124-129.
Παπαδάκη 2008: Πην. Παπαδάκη, Ποσειδίππου Επιγράμματα. Λιθικά, Ιαματικά (Διδακτ. Διατριβή ΕΚΠΑ), Αθήνα
Renberg 2006-7: G. H. Renberg, “Private and Public Places of Worship in the Cult of Asclepius at Rome”, Memoirs of the American Academy in Rome 51/52, 2006/2007, 87-172
Renberg 2016: G. H. Renberg, Where Dreams May Come: Incubation Sanctuaries in the Greco-Roman World, Leiden / Boston /Brill
Roux 1961: G. Roux, l’Architecture de l’Argolide aux IVe et IIIe siècles avant J.-C., Paris
Σταμπολίδης / Τασούλας 2014: Ν. Σταμπολίδης / Γ. Τασούλας (επιμ.), Ίασις. Υγεία, Νόσος, Θεραπεία. Από τον Όμηρο στον Γαληνό, Αθήνα
Van Straten 1981: P. T. Van Straten, “Gifts for the gods” στο H. S. Versnel (εκδ.), Faith, Hope and Worship. Aspects of Religious Mentality in the Ancient World, Leiden
Δειγματική Ανασκαφή 