Υγεία και Ασθένεια Α΄

Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Στοάς τού Βιβλίου

7ος κύκλος Ιανουάριος – Μάρτιος 2009

10 Μαθήματα Αρχαιολογίας

«Από τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο στην αρχαία Ελλάδα. Ενδιαφέρουσες εμπειρίες ζωής»

Παρατίθεται ένα μέρος τής παρουσίασης «Από τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο στην αρχαία Ελλάδα. Ενδιαφέρουσες εμπειρίες ζωής» τού Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας, κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη.

Υγεία και ασθένεια Α΄: αρρώστιες, θεραπεία, θρησκευτική και επιστημονική ιατρική

α. Οι αρρώστιες 

Η αρχαία κοινωνία υπέφερε, όπως είναι φυσικό, από όλες τις αδιαθεσίες, αρρώστιες και αναπηρίες που μας ταλαιπωρούν και σήμερα. Πρώτα απ’ όλα, όπως και σήμερα, οι υγιείς άνθρωποι προκαλούσαν αδιαθεσίες και επιβαρύνσεις στον εαυτό τους με τον κακό τρόπο ζωής που έκαναν. Και τότε π.χ. οι γιατροί συμβούλευαν τους παχύσαρκους να αδυνατίσουν με δίαιτα και γυμναστική για να διατηρήσουν ή να ξαναβρούν την υγεία τους (εικ. 1)¹. Η κραιπάλη και το πολύ κρασί ταλαιπωρούσε επίσης πολλούς (εικ. 2), όπως δείχνει η σκηνή συμποσιαστή που προσπαθεί να κάνει εμετό σε κύλικα του 5^ου π.Χ. αιώνα). Αλλά και ο πόλεμος, η απροσεξία και οι επικίνδυνες δουλειές προξενούσαν συχνά πληγές και κατάγματα, τα οποία απαιτούσαν σε πολλές περιπτώσεις μακρά και επίπονη αγωγή (εικ.3).

1. Πήλινο ειδώλιο παχύσαρκου, ύστερος 4ος π.Χ. αιώνας

2. Συμποσιαστής υποστηρίζεται από νεαρό για να κάνει εμετό. Ερυθρόμορφη κύλικα, 5ος π.Χ. αι., Κοπεγχάγη, Εθνικό Μουσείο

3. Ο Αχιλλέας φροντίζει το πληγωμένο χέρι του Πάτροκλου, ερυθρόμορφη κύλικα, περ. 500 π.Χ., Βερολίνο, Κρατικό Μουσείο

Ως προς τις πραγματικές ασθένειες, διαπιστώνει κανείς ότι όλες περίπου αναφέρονται από τους αρχαίους². Ο κλάδος της παλαιοπαθολογίας, που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα πρόσφατα, αντλεί από την μελέτη των οστών των νεκρών της αρχαιότητας πολύτιμες σχετικές πληροφορίες. Εκ γενετής ή επίκτητες δυσμορφίες, ρευματισμοί και σκολιώσεις ήταν φαίνεται αρκετά διαδεδομένες. Παραδίδεται π.χ. ότι ο Περικλής είχε μια τέτοια ανωμαλία στο κεφάλι, το οποίο ήταν εξογκωμένο προς τα πίσω (οι κωμικοί ποιητές αποκαλούσαν τον στρατηγό σχινοκέφαλο). Ο Πλούταρχος λέγει ότι γι’ αυτό το λόγο οι καλλιτέχνες πάντα τον έφτιαχναν στα πορτρέτα του να φοράει κράνος (εικ. 4), για να κρύβεται η ανωμαλία, ώστε να μην γελοιοποιείται³.

Η τέχνη στους ελληνιστικούς πάντως χρόνους, κατά τους οποίους άνθησε ένα ρεαλιστικό ρεύμα, βρήκε για την κατηγορία αυτή των ανωμαλιών χαρακτηριστική την εικόνα της κύφωσης, δηλαδή του καμπούρη (εικ. 5α-β-γ), που συνδυαζόταν μερικές φορές με την εικόνα του νάνου (εικ. 6α-βi-ii). 

5α. Ελεφάντινο αγαλμάτιο καμπούρη, 1ος π.Χ. αι., Βρετανικό Μουσείο

5β. Xάλκινο αγαλμάτιο ζητιάνου, 3ος π.Χ. αι., Museum für Kunst und Gewerbe, Αμβούργο

5γ. Ειδώλιο καχεκτικού ψαρά, 2ος π.Χ. αι., από τα Θυάτειρα της Μ. Ασίας

Αξίζει να σημειωθεί ότι υπήρχε η πίστη, και όχι μόνο στην Ελλάδα, ότι καμπούρηδες φέρνουν ευτυχία.

6α. Μαρμάρινο αγαλμάτιο νάνου που χορεύει, 332 -150 π.Χ., Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

6βi. Πήλινο ειδώλιο Έρωτα με τη μορφή ηλικιωμένου άντρα, 2ος – 1ος π.Χ. αιώνας, από τη Μικρά Ασία, Σμύρνη, Metropolitan Museum NY

6βii.

Εκτός από τους καμπούρηδες συναντούμε όμως σχετικά και περιπτώσεις όπου αποδίδονται καθημερινότερες παθήσεις, όπως είναι οι σκολιώσεις από αρθρίτιδα και η οστεοπόρωση, στην προχωρημένη ιδίως ηλικία (εικ. 7α-β).

7α. Ανάγλυγο γέρου, καμπουριασμένου βοσκού, 3ος π.Χ. αιώνας

7β. Πήλινο αγαλμάτιο καμπουριασμένου γέρου, 3ος π.Χ. αιώνας, Σμύρνη

Γνωστά και πιο επικίνδυνα, αν και πολύ πιο περιορισμένα από σήμερα, ήταν και τα νεοπλάσματα. Από επιγραφή του 3^ου μ. Χ. αι. στην Επίδαυρο (εικ. 8) μαθαίνουμε ότι ένας προσκυνητής από τη Σινώπη θεραπεύτηκε στο Ασκληπιείο από καρκίνον του ωτός⁴. Αλλά και οι άλλες γνωστές παθολογικές διαταραχές  τεκμηριώνονται από τα κείμενα, όπως η αναιμία και ο διαβήτης.

Από τα επιδημικά νοσήματα φυσικά η γρίπη, ο κοκκύτης και η πνευμονία απασχόλησαν από νωρίς τους γιατρούς. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός περιστατικού που συνέβη γύρω στο 400 π.Χ. στην Πέρινθο της Προποντίδας (εικ. 9), και του οποίου τα κλινικά χαρακτηριστικά καταγράφηκαν συστηματικά στο έκτο βιβλίο των Επιδημιών του Corpus Hippocraticum (που δεν έχει γραφεί από τον ίδιο).

Στη βιβλιογραφία το περιστατικό είναι γνωστό ως ο βήχας της Περίνθου⁵. Το κείμενο λέγει: «Το βήξιμο άρχιζε γύρω στο χειμερινό ηλιοστάσιο, δεκαπέντε με είκοσι μέρες αφού είχαν αρχίσει οι συχνές αλλαγές νότιου ανέμου, βόρειου και χιονιά. Κάποιες περιπτώσεις βήχα κρατούσαν λίγο, άλλες πολύ και συχνά γύριζαν σε πνευμονίες. Πριν από την ισημερία οι περισσότεροι υποτροπίαζαν, συνήθως την τεσσαρακοστή ημέρα από την αρχή της νόσου. Σε μερικούς η υποτροπή ήταν ήπια. Σε άλλους όμως ο λαιμός ερεθιζόταν [φάραγγες εφλαίγμαινον] και τους έπιανε δύσπνοια [κυνάγχη], σε κάποιους εμφανιζόταν κομμάρες [παραπληγικά] και άλλοι, ιδίως παιδιά, είχαν διαταραχές στην όραση τη νύχτα [νυκταλωπίες]. … Η δύσπνοια και οι κομάρες συνοδεύονταν από σκληρά και ξηρά φλέματα … Ο δριμύτερος και βιαιότερος βήχας συνοδευόταν από κομάρες. Τα συμπτώματα αυτά εκδηλώνονταν στους ασθενείς που υποτροπίαζαν, όχι στο πρώτο στάδιο (της αρρώστιας). Σε μερικούς το βήξιμο υποχωρούσε στο μεσαίο στάδιο και επανερχόταν κατά την υποτροπή. Οι πιο πολλοί από αυτούς που έχαναν τη φωνή τους σε παροξυσμούς του βήχα δεν παρουσίαζαν πυρετό ή πολύ λίγο. Κανείς από αυτούς δεν αισθανόταν κομάρες και δεν έκανε πνευμονία. … Οι γυναίκες δεν υπέφεραν το ίδιο με τους άνδρες από τον βήχα. Λίγες έκαναν πυρετό, και από αυτές ελάχιστες έπεφταν θύματα της πνευμονίας. Ήταν συνήθως γριές και όλες έγιναν καλά. … Οι δούλες γυναίκες προσβλήθηκαν περισσότερο (λόγω σκληρότερης δουλειάς) και υπήρξαν σοβαρές περιπτώσεις που αποδείχθηκαν μοιραίες. Από τους άνδρες που προσβλήθηκαν, άλλοι έγιναν καλά και άλλοι χάθηκαν… Αυτοί που πέθαιναν σε συντομότερο χρόνο ήταν εκείνοι που καταλαμβάνονταν από πυρετό με ρίγος. Σε όλους αυτούς τους ασθενείς τίποτε δεν κερδιζόταν με τη μάλαξη [των πρησμένων αμυγδαλών, για να φύγει το φλεγματικό υγρό] ή με την κάθαρση του κοιλιακού χώρου ή με την αφαίμαξη, ενέργειες που όλες τις δοκίμασα. Δοκίμασα ακόμη και μια τομή στο κάτω μέρος της γλώσσας. Σε άλλους χορήγησα φάρμακα μόνο από το στόμα [κυρίως γαργάρες και αποχρεμπτικά]. Αυτή η επιδημία επέμεινε όλο το καλοκαίρι.» Τα αποσπάσματα της περιγραφής δείχνουν την συστηματική παρατήρηση των συμπτωμάτων που αποτέλεσε από τον Ιπποκράτη και μετά τη βάση της επιστημονικής ιατρικής.

Άλλες φονικότερες επιδημίες ήταν η πανώλης και ο τύφος. Με μια από τις δυο συσχετίζεται, τελευταία περισσότερο με τη δεύτερη, ο φοβερός λοιμός που έπληξε την Αθήνα τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου⁶. Πρόσφατες ανασκαφές (για την κατασκευή του ΜΕΤΡΟ) έφεραν στο φως στην περιοχή του Κεραμεικού δύο ομαδικούς τάφους που χρονολογούνται γύρω στο 430 π.Χ. (εικ. 10), οι οποίοι περιείχαν 89 και 29 νεκρούς από την επιδημία αυτή θαμμένους πρόχειρα, λόγω της ανάγκης και του κινδύνου που περιγράφει ο Θουκυδίδης από τα πλήθη των σωμάτων που έμεναν άταφα (έθαπτον δε ως έκαστος εδύνατο)⁷.

Μια περιγραφή ασθένειας που πρέπει να ήταν ένα είδος ελονοσίας που προκάλεσε αιματουρία περιέχεται πάλι στο πρώτο βιβλίο των Επιδημιών του Ιπποκρατικού Corpus⁸. Απ’ αυτήν πέθανε κάποιος Φιλίσκος τον 5^ο π.Χ. αιώνα στη Θάσο: «Ζούσε κοντά στο τείχος. Έπεσε στο κρεβάτι. Την πρώτη ημέρα είχε οξύ πυρετό και εφίδρωση. Πέρασε μια άθλια νύχτα. Τη δεύτερη μέρα καθολική επιδείνωση, μετά από ένα κλύσμα κινήθηκαν καλά τα έντερα και πέρασε ήσυχη νύχτα. Την τρίτη ημέρα … προς το βράδυ παρουσιάσθηκε οξύς πυρετός, ιδρώτας, δίψα και τα ούρα του έγιναν σκούρα. Πέρασε μια άθλια νύχτα … και παραληρούσε. Την τέταρτη ημέρα η κατάσταση έγινε χειρότερη … [και] την πέμπτη σταγόνες καθαρού αίματος έτρεχαν ελαφρά από τη μύτη του. Παρουσίασε ακανόνιστη ούρηση που περιείχε στρογγυλά, πλέοντα σωματίδια που έμοιαζαν με σπέρμα. Μετά από ένα υπόθετο, λίγα περιττώματα με αέρια. Τη νύχτα λαγοκοιμόταν προφέροντας ασυναρτησίες. Τα άκρα του (ήταν) παντού κρύα (και ήταν) αδύνατο να του τα ζεστάνουν. Σκούρα ούρα, σύντομη υπνηλία προς την αυγή, αφωνία, κρύος ιδρώτας, άκρα μελανιασμένα. Πέθανε προς το μεσημέρι της έκτης ημέρας. Προς το τέλος παρουσίασε βαθειά, ακανόνιστη αναπνοή […], η σπλήνα του ξεπετάχτηκε δημιουργώντας ένα στρογγυλό οίδημα, και είχε κρύους ιδρώτες μέχρι το τέλος. Οι επιδεινώσεις παρατηρήθηκαν κάθε δεύτερη μέρα.»

Με το όνομα καύσος οι αρχαίοι φαίνεται ότι απέδιδαν διάφορες μορφές δυσεντερίας και λοιμώξεων, δηλητηριάσεις, την οξεία σκωληκοειδίτιδα κ.ά.⁹. Η λέπρα, με την έννοια ελαφροτέρων μορφών παθήσεων του δέρματος, όπως η ψώρα, και η φθίση με τη σημερινή της έννοια περιγράφονται επίσης διεξοδικά στα αρχαία ιατρικά κείμενα¹⁰. Στο σύγγραμμα του Κέλσου De medicina (ΙΙΙ, 22) από τον 1^ο μ.Χ. αιώνα διαβάζουμε: «[Η φθίση] συνήθως αρχίζει προσβάλλοντας το κεφάλι, μετά προσβάλλει τους πνεύμονες, όπου δημιουργεί ένα έλκωμα που συνοδεύεται από ελαφρό πυρετό που έρχεται και φεύγει. Ο ασθενής βήχει πολύ, φτύνει πύον και μερικές φορές αίμα.» Στους καταλόγους των θαυμάτων του Ασκληπιού στην Επίδαυρο (εικ. 11) αναφέρεται τον 4^ο π.Χ. αιώνα ένας ασθενής με φθίση, ο Θέρσανδρος από τους Αλιείς, ο οποίος θεραπεύθηκε από το ιερό φίδι που τον ακολούθησε στην πόλη του, όπου ίδρυσε ιερό του θεού¹⁰.

Μολονότι πάντως η φθίση χτυπούσε περισσότερο τους φτωχούς, παραδίδεται ότι και σημαίνοντα πρόσωπα, όπως ο στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας Άρατος (271-213 π.Χ.) και ο Μακεδόνας βασιλιάς Αντίγονος ο Δώσων (263-220 π.Χ.), πέθαναν από αιμόπτυση¹¹.

Θα ξεπερνούσε το πλαίσιο αυτών των μαθημάτων η αναφορά σε όλες τις παθήσεις που αναφέρονται από την αρχαιότητα, όπως π.χ. η υδρωπικίαση, από την οποία οδηγήθηκε στο θάνατο ο Ηράκλειτος¹². Θα κλείσουμε εδώ την επισκόπηση των ασθενειών μνημονεύοντας ακόμη μερικούς πολύ γνώριμους τομείς. Η επιληψία και οι ψυχικές διαταραχές, ελέγχονταν με ιδιαίτερη επιμονή κατά την απόκτηση ενός νέου δούλου¹³. Τα αφροδίσια νοσήματα, όπως ήταν π.χ. η νοτιάς φθίσις, που κατά τα Ιπποκρατικά κείμενα¹⁴ «προσβάλλει ιδιαίτερα τους νιόπαντρους και τους άνδρες που έχουν παραδοθεί στις σεξουαλικές απολαύσεις», και οι παθήσεις των γεννητικών οργάνων φαίνεται ότι ήταν αρκετά διαδεδομένες, αν κρίνουμε από το πλήθος των αφιερωμένων στα ιαματικά ιερά ομοιωμάτων τους (εικ. 12α-β-γ-δ)¹⁵.

12α. Αναθηματικό ανάγλυφο με ανδρικό μόριο, 2ος μ.Χ. αι., Παρίσι, Cabinet des Médailles

12β. Αναθηματικό ανάγλυφο με ανδρικό μόριο, 3ος μ.Χ. αι., Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά

12γ. Αναθηματικό ανάγλυφο με γυναικεία γεννητικά όργανα, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

12δ. 12γ. Αναθηματικό ανάγλυφο με γυναικεία γεννητικά όργανα, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Θαυματουργικές θεραπείες τυφλών και κωφαλάλων (εικ.13α-β-γ) αναφέρονται στους καταλόγους ιάσεων του Ασκληπιείου της Επιδαύρου και αλλού¹⁶.

13α. Ανάθημα με μάτια, 3ος μ.Χ. αιώνας, Βρετανικό Μουσείο

13β. Ανάθημα με αυτιά, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα

13γ. Αναθήματα με αυτιά, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα

Τέλος η φροντίδα των δοντιών αποτελούσε πάντα μια επιτακτική ανάγκη (εικ.14).

Η αρχαία οδοντιατρική είχε προχωρήσει στην αντικατάσταση δοντιών με χρυσές γέφυρες (τεχνητά δόντια από κόκαλο ή δόντι ζώου που σταθεροποιούνταν με χρυσό),  όπως  δείχνει  ένα κρανίο  ετρουσκικής περιόδου με χρυσή γέφυρα  στην κάτω γνάθο (εικ.15)¹⁷

β. Η εξέλιξη της θεραπείας: θρησκευτική και επιστημονική ιατρική                               

Η φροντίδα και η επιδίωξη της υγείας, βασικού πάντοτε αγαθού για την ανθρώπινη ζωή, θεωρήθηκε αρχικά, όπως είναι φυσικό, ότι τελεί υπό τον έλεγχο της θείας δύναμης. Η αρρώστια στέλλεται στον άνθρωπο από το θεό, άρα ο θεός είναι εκείνος που πρέπει και μπορεί να την άρει. Ποιά ήταν τώρα αυτή η θεία δύναμη που χάριζε τη ζωή και την υγεία στις πρώιμες κοινωνίες, και με ποιον τρόπο θεωρούσε κανείς ότι μπορεί να την κινητοποιήσει, έχουμε ήδη εξηγήσει σε προηγούμενα μαθήματα¹⁸. Ο έντονος αγροτοποιμενικός χαρακτήρας της αρχαίας κοινωνίας έκανε δηλαδή τον άνθρωπο να βλέπει τη γη ανθρωπόμορφα ως την κοσμική μητέρα, που γεννά τη ζωή, την παίρνει πίσω μετά την ωρίμανση και το θάνατό της, για να την αναγεννήσει στον επόμενο κύκλο των εποχών (εικ.16α-β-γ).

16α. Η προσωποποιημένη Γη εμφανίζεται μέσα από τη γη σταφανωμένη με φυτικά στοιχεία κρατώντας το κέρας της αφθονίας, ψηφιδωτό στην Απάμεια

16β. Η τιμωρία του Πελία, ο Πελίας οδηγείται από μια κόρη του προς τον λέβητα, Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, 440 π.Χ., Ρώμη, Μουσείο Βατικανού, Museo Gregoriano Etrusco

16γ. Θείο παιδί βγαίνει μέσα από λέβητα με ζέον ύδωρ, μελανόμορφη λήκυθοσ, πρώιμος 5ος π.Χ. αι., Leiden

Επομένως οι άνθρωποι προσέβλεπαν στις θεότητες που ενσάρκωναν τη Γη, την πηγή της ζωής και της υγείας, και συνέδεαν τις ενέργειες για την ίαση ασθενειών, δηλαδή για την αποκατάσταση της υγείας, άρα για τη συνέχεια της ζωής, με τη λατρεία αυτών των θεοτήτων.

Βασικό στοιχείο για τη ζωή, που παρέχεται από τη φύση, από τη γη, είναι το νερό. Το νερό ως κύριος παράγων που παράγει (φυτά) και συντηρεί (ζώα) τη ζωή, αλλά και ως στοιχείο απομάκρυνσης από το σώμα των βλαπτικών για την υγεία ακαθαρσιών, έλαβε από τα βάθη της ιστορίας τον χαρακτήρα του βασικού φορέα της θεραπευτικής δύναμης των θεών¹⁹. Στα θεραπευτικά ιερά το παρόν ήταν πάντοτε με αφθονία παρόν (εικ.17α-β-γ) και είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι ο Αίλιος Αριστείδης, λόγιος και ιερέας του Ασκληπιού, ονομάζει το νερό τον 2^ο μ.Χ. αιώνα διάκονον και συνεργόν του φιλανθρωποτάτου των θεών²⁰.

17γ. Κρήνη στο Ασκληπιείο στην Κω

17α. Υπόγειο λαξευτό υδραγωγείο στην περιοχή του Ασκληπιείου της Επιδαύρου

17β. Πηγάδι του 5ου π.Χ. αι. στην περιοχή του Ασκληπιείου της Επιδαύρου

Η εικαστική έκφραση αυτής της πίστης αποδόθηκε στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου με ένα άγαλμα-κρήνη του Ασκληπιού, του οποίου ο μηχανισμός μας έχει σωθεί (εικ.18α-β)²¹:

18α

18β

Με υπόγειο μολύβδινο σωλήνα το νερό διοχετευόταν από τις κρήνες στα βόρεια του ιερού στην βάση ενός χάλκινου αγάλματος του Ασκληπιού, και μέσω διαμπερούς οπής ανέβαινε στο σημείο όπου ήταν στερεωμένο το πόδι του θεού. Από εκεί διοχετευόταν μέσα στο κοίλο άγαλμα και χυνόταν από μια φιάλη που κρατούσε ο Ασκληπιός σε λεκάνη, από την οποία με αγωγό έφθανε σε λουτρό, που ονομαζόταν Λουτρόν Ασκληπιού. Εκεί λούζονταν οι ασθενείς προτού κατακλιθούν στο Άβατο για να συναντήσουν στο όνειρό τους τον θεό. Ήταν εύγλωττος ο συμβολισμός, ή η πίστη για την καθαρτική, καθαρτική και των ασθενειών, άρα θεραπευτική δύναμη του νερού ως φορέα της θείας δύναμης. Η πίστη ότι με το νερό, που αποτελούσε θεία ουσία, αφού έβγαινε από τα σωθικά του θεού, καθαίρονταν όσοι ήθελαν να  τον συνανήσουν, για να τους θεραπεύσει.

Μια άλλη εξίσου πρώιμη αντίληψη για την ενεργοποίηση της θείας δύναμης εναντίον της ασθένειας που εκδηλώθηκε με τη λατρευτική πρακτική, ήταν η ιδέα της μετάληψης. Και εδώ θα περιορισθούμε σε μια πολύ σύντομη περιγραφή του φαινομένου, που έχουμε αναλύσει σε προηγούμενα μαθήματα²². Πρόκειται για τα τελετουργικά γεύματα, τα οποία ως θεία ευλογία για τον πιστό διατηρήθηκαν ως το τέλος της αρχαιότητας. Η ιδέα ότι η γη παίρνει μέσα της το σπόρο από ένα φυτό που πεθαίνει για να το αναγεννήσει, οδήγησε με την ανθρωπόμορφη σύλληψή της παντοδύναμης αυτής θεάς στην αντίληψη, ότι είναι μια θεία γυναίκα που σκοτώνει και τρώγει το παιδί της προκειμένου να το ανανεώσει. Η λατρεία για να κινητοποιήσει αυτή τη διαδικασία χρησιμοποίησε την αιματηρή θυσία. Το θυσιαζόμενο ζώο μετουσιωνόταν μυστηριακά στον θεό που θανατωνόταν για να δώσει ζωή. Οι πιστοί που έτρωγαν τις σάρκες του μεταλάμβαναν και τη ζωογόνο δύναμή του. Παράλληλα λοιπόν με το νερό και τα τραπεζώματα που αποτελούσαν βασικό στοιχείο της λατρείας του Ασκληπιού, συντελούσαν στην στήριξη της υγείας των πιστών. Χαρακτηριστικό αυτής της πλευράς της ιαματικής λατρείας είναι το μικρό οικοδόμημα δίπλα στον πρώιμο βωμό όπου γίνονταν οι αιματηρές θυσίες στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου (εικ.19α-β-γ)²³. Πάνω σε ένα αναδιπλούμενο τραπέζι τεμαχιζόταν το θύμα, τα μέλη του οποίου στη συνέχεια εν μέρει προσφέρονταν στη θεότητα μέσα στο βωμό και εν μέρει μοιράζονταν στους παριστάμενους στις μικρές στοές γύρω από τον βωμό. Ο καθαρισμός από τους παραγόμενους ρύπους επιτυγχανόταν με ένα περιμετρικό κανάλι στο οποίο διοχετευόταν με ειδικό αγωγό νερό.

19α. Κάτοψη, αεροφωτογραφία του οικοδομήματος Ε στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου

19β.

19γ. Αναπαράσταση του εσωτερικού του «ναΐσκου» του Απόλλωνος

Μια τρίτη, αμεσότερη θρησκευτική πρακτική για να φθάσει κανείς στη θεραπεία μέσω του θείου ήταν η εγκοίμηση. Ο ασθενής κατακλινόταν στην περίπτωση αυτή σε δάπεδο γήινο, για να έρχεται απ’ ευθείας σε επαφή με τη γη, και επιδίωκε να κοιμηθεί για να τον επισκεφθεί στον ύπνο του ο Ασκληπιός, ο οποίος είτε τον γιάτρευε ο ίδιος με ψαύση ή με φάρμακα, είτε του έλεγε τι πρέπει να κάνει, για να γιατρευτεί, είτε του εμφανιζόταν με τη μορφή κάποιου ιερού του ζώου (εικ.20α-β-γ)²⁴.

20α.Ο Αμφιάραος ως θεραπευτής. Ανάγλυφο από το Αμφιαράειο του Ωρωπού, περίπου 350 π.Χ. Παριστάνονται τρεις σκηνές. Αριστερά ο Αμφιάραος επιδένει το τραύμα του Αρχίνου. Δεξιά στο βάθος ο Αρχίνος σε εγκοίμηση με τον Αμφιάραο-φίδι να τον επισκέπτεται. Τέλος, ο Αρχίνος προσφέρει αναθηματική στήλη.

20β. Η στοά του Αβάτου στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου (απολατεστημένη πρόσοψη).

20γ.

Η πρακτική αυτή, δηλαδή η κατάκλιση στο έδαφος και η ίαση κατά την διάρκεια του ύπνου, παραπέμπει στην μαγική μίμηση του θανάτου. Γνωρίζουμε ότι ο Ύπνος κατά τους αρχαίους ήταν αδελφός του Θανάτου. Ο θάνατος, όπως είδαμε, ήταν στη θρησκευτική αντίληψη απαραίτητος για να παραχθεί η καινούρια ζωή, που στην περίπτωση αυτή ήταν η υγεία που θα αποκαθιστούσε ο θεός. Ο ίδιος ο Ασκληπιός κατά τον μύθο υπέστη την ίδια τύχη. Έλεγαν δηλαδή, ότι όταν μεγάλωσε γιάτρευε υπερβολικά πολλούς ανθρώπους, ώστε ο Άδης να κινδυνεύει να ερημώσει. Ο Άδης παραπονέθηκε στον Δία και αυτός κατακεραύνωσε τον Ασκληπιό. Με παρέμβαση όμως του πατέρα του, του Απόλλωνα, ο Ζευς τον ανέστησε, και του επέτρεψε να συνεχίσει την θεραπευτική του δραστηριότητα, με τον όρο να την ασκεί μέσα από τα έγκατα της γης, όπου τον είχε στείλει με τον κεραυνό. Αυτό το νόημα είχε και η ύπαρξη του υπογείου της Θόλου στο ιερό της Επιδαύρου, ένα είδος κενοταφίου του Ασκληπιού, που μιμούνταν τους σκοτεινούς διαδρόμους του Άδη (εικ.21α-β)²⁵. Η θεραπεία αυτή, λοιπόν, ήταν ένα θρησκευτικό μυστήριο. Γι αυτό και η στοά όπου λάμβανε χώρα η θεραπεία, ονομαζόταν, και ήταν Άβατον, δηλαδή χώρος μη προσβάσιμος στους απροετοίμαστους να τον επισκεφθούν.

21α. Η Θόλος της Επιδαύρου με τους υπόγειους δακτυλίους

21β. Θόλος της Επιδαύρου, αποκατεστημένο το μεγαλύτερο μέρος της κρηπίδας της.

Στην πράξη βέβαια, πέρα από την μαγική αυτή αφετηρία του θεραπευτικού τυπικού, την οποία ασφαλώς δεν συνειδητοποιούσαν οι άρρωστοι που την πραγματοποιούσαν, λειτουργούσε έντονα κατά την περίοδο της θεραπείας αφενός η ψυχική και σωματική προετοιμασία στα ιερά, και αφετέρου η αυθυποβολή, που την καλλιεργούσαν οι αφηγήσεις για τα πάμπολλα προηγούμενα θαύματα του θεού. Αυτόν τον σκοπό εξυπηρετούσαν π.χ. οι στήλες με τις μακρές αφηγήσεις θαυμάτων (εικ.22), που διάβαζαν ήδη τον 4^ο π.Χ. αιώνα οι ασθενείς μέσα στη στοά περιμένοντας τη συνάντηση τους με το θεό στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου²⁶.

Βεβαίως η μακρά παρατήρηση των διαφόρων ασθενειών και η εμπειρία που αποκτούσαν σχετικά οι ιερείς και οι άλλοι εργαζόμενοι στα θρησκευτικά θεραπευτικά κέντρα από πρακτικές βοήθειας της θείας επέμβασης οδήγησε γρήγορα στην ανάπτυξη της επιστημονικής ιατρικής. Χαρακτηριστικές σχετικά μαρτυρίες είναι τα ιατρικά εργαλεία από πρώιμες εποχές που έρχονται στο φως στα θεραπευτικά ιερά (εικ.23), συνταγές για λουτρά, αλοιφές και γυμναστική που καταγράφεται σε επιγραφές ότι δίδονταν στους ασθενείς, καθώς και πρακτικές που προκύπτουν εμμέσως από τις διηγήσεις θαυμάτων.

Αναφέρουμε εδώ μια μόνο τέτοια περίπτωση²⁷: Κάποια γυναίκα από την Πελλήνη έφθασε στο ιερό για να παρακαλέσει το θεό να κάμει παιδί. Όταν κοιμήθηκε μέσα στο Άβατο είδε την ακόλουθη οπτασία: Της φάνηκε ότι παρακαλούσε το θεό να τη βοηθήσει να συλλάβει κορίτσι και ότι ο Ασκληπιός της είπε ότι θα μείνει έγκυος, και ότι αν είχε και τίποτε άλλο να τον παρακαλέσει, θα της το έκανε κι αυτό. Είδε ακόμη ότι εκείνη του απάντησε πως δεν ήθελε τίποτε άλλο. (Η γυναίκα) έμεινε πράγματι έγκυος, είχε όμως το παιδί τρία χρόνια στην κοιλιά της και κατέληξε πάλι στο ιερό για να παρακαλέσει το θεό να την βοηθήσει να γεννήσει. Κοιμήθηκε πάλι στο Άβατο και είδε την ακόλουθη οπτασία: Της φάνηκε ότι της είπε ο θεός  «Μα δεν έγινε ότι μου ζήτησες; Δεν έμεινες έγκυος; Ότι ήθελες και να γεννήσεις, κάτι τέτοιο δεν μου το είπες, ενώ σε ρώτησα αν ήθελες και κάτι άλλο. Αλλά εντάξει, αφού ξανάρθες και παρακαλείς να γεννήσεις, θα σου γίνει κι αυτό». Είναι προφανές, ότι οι άρρωστοι που διάβαζαν τα θαύματα (τα οποία συνέτασσε βέβαια το έμπειρο προσωπικό του ιερού), διδάσκονταν έτσι να δίνουν ακριβές ιστορικό της αρρώστιας τους και των συμπτωμάτων της.

Έτσι άρχισε να αναπτύσσεται μια πρακτική γνώση ρεαλιστικής αντιμετώπισης της ασθένειας στα ιερά. Τολμηρές, βέβαια, θεραπευτικές επεμβάσεις μαρτυρούνται στον Ελλαδικό χώρο από πολύ νωρίς, όπως δείχνουν τα ιατρικά εργαλεία (μαχαίρια, λαβίδες, τριπτήρες για την κατασκευή φαρμάκων κ.ά.) που βρέθηκαν σε τάφο του 15^ου π.Χ. αιώνα στο Ναύπλιο (εικ.24α-β)²⁸,

24α. Ιατρικά εργαλεία: μαχαίρια, λαβίδες, τριπτήρες για την κατασκευή φαρμάκων, Ναύπλιο, 15ος π.Χ. αιώνας

24β. Χειρουργικά εργαλεία, 4ος π.Χ. αιώνας, Επίδαυρος

ή κρανία νεκρών από τoν 7^ο ήδη π.Χ. αι. με ανατρήσεις για αφαίρεση θραυσμάτων ή αιματωμάτων (εικ.25α-β-γ: Άβδηρα, 7^ος π.Χ. αι. ΠΗΓΗ: ΤΑ ΝΕΑ, εικ. 26α-β με απόξεση – Χίος, 3^ος, ΠΗΓΗ: ΤΑ ΝΕΑ)²⁹.

25α.Κρανίο με επέμβαση από τα Άβδηρα, τέλος 7ου π.Χ. αιώνα

25γ. Νεκρή σε τάφο στα Άβδηρα, 7ος π.Χ. αιώνας

25β. Εγχειρισμένο καρανίο νεκρής στα Άβδηρα

26α. Κρανίο με τρυπανισμό από τη Χίο, 3ος αιώνας π.Χ.

26β. Κρανίο με τρυπανισμό από τη Χίο, 3ος αιώνας π.Χ. (λεπτομέρεια)

Από τον 6^ο όμως π.Χ. αιώνα τεκμηριώνεται πρακτική αντιμετώπιση παθήσεων στα ιερά. Ήδη τότε οι ιερείς του Ασκληπιού στην Κνίδο είχαν τη φήμη πρακτικών γιατρών και πραγματοποιούσαν καυτηριάσεις και χειρουργικές τομές. Η σχετική πείρα τους ήταν γνωστή ως Κνίδιαι γνώμαι. Από ιερά πάλι της Ετρουρίας και της Γαλατίας, όπου φαίνεται πως η ιατρική γνώση ήταν επίσης ανεπτυγμένη, προέρχονται διάφορα πήλινα αναθήματα που παρουσιάζουν προχωρημένη γνώση των εσωτερικών ανθρωπίνων οργάνων, όπως των σπλάγχνων, της μήτρας και των ωοθηκών (εικ.27α-β-γ-δ)³⁰. Η ανάπτυξη της πραγματικής ιατρικής φροντίδας στα ιερά έδινε το κύρος της θείας δύναμης στους πρώτους γιατρούς, οι οποίοι ανέβαζαν την καταγωγή τους στον ίδιο το θεραπευτή θεό. Στην Κω, οι γιατροί εθεωρούντο απόγονοι του Ασκληπιού, ήταν οι Ασκληπιάδαι.

27α. Πήλινος αναθηματικός ανδρικός κορμός, διακρίνονται τα σπλάχνα, 200 π.Χ.- 200 μ.Χ., Isola Farnese

27β. Αναθηματικός γυναικείος κορμός. Στην κοιλιά υπάρχει ένα άνοιγμα στο οποίο διακρίνονται διάφορα όργανα: ψηλά εικονίζεται η καρδιά και οι πνεύμονες, ενώ στο κέντρο ίσως το ήπαρ και ο στόμαχος που επιστέφουν τα έντερα, εν μέρει ελλιπή. 3ος αι. π.Χ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου

27γ. Πήλινο ανατομικό ανάθημα, το όργανο αποδίδει μια μήτρα, τέλη 4ου-2ος αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας

27δ. Πήλινο ρωμαϊκό αναθηματικό ομοίωμα σπλάχνων, περ. 200 π.Χ- 200 μ.Χ.

Το έργο των πρώτων Ελλήνων φιλοσόφων που αναζήτησαν τα συστατικά των διαφόρων πραγμάτων είναι όμως εκείνο που έδωσε ιδιαίτερη ώθηση για το πέρασμα από τη μαγική στην επιστημονική ιατρική. Ξεπερνώντας τη θεωρητική τους σκέψη οι φυσικοί φιλόσοφοι ενδιαφέρθηκαν για τη λειτουργία του σώματος και για τους λόγους της διαταραχής της, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της παρατήρησης. Έτσι π.χ. ο Αλκμαίων, μαθητής του Πυθαγόρα, ερευνώντας τη λειτουργία των αισθητηρίων οργάνων κατά τον ύστερο 6^ο π.Χ. αιώνα, τόλμησε πρώτος ανατομική έρευνα στο μάτι και ανακάλυψε ότι συνδέεται με νεύρα με τον εγκέφαλο³¹. Αλλά και γενικά το επάγγελμα του γιατρού εμφανίζεται στα μνημεία από τον 6^ο π.Χ. αιώνα. Σε ένα μαρμάρινο δίσκο από το τέλος του 6^ου π.Χ. αιώνα είναι ζωγραφισμένος ο γιατρός Αίνειος (εικ.28α-β)³², ο οποίος με επιγραφή χαρακτηρίζεται άριστος ιατρός, ενώ ο ίδιος ο δίσκος, προορισμένος να αναρτηθεί σε ιερό ή μνήμα, χαρακτηρίζεται μνήμα της σοφίας του. Είναι πολύ πιθανό ότι ο Αίνιος ήταν ο προθείος του Ιπποκράτη που αναφέρεται με το ίδιο όνομα.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε η ιατρική του Ιπποκράτη (εικ.29) από την Κω (460-380 π.Χ.), ο οποίος είναι ο πρώτος που συγκρότησε τις γνώσεις αυτές σε επιστήμη και επιβλήθηκε ως ο πατέρας της³³. Δίδαξε ότι όλες οι αρρώστιες έχουν φυσικά αίτια, κατέστησε την παρατήρηση βάση για τη διάγνωση και τη θεραπευτική αγωγή και ανέπτυξε τους τρεις βασικούς κλάδους της ιατρικής, την διαιτητική, την φαρμακευτική και τη χειρουργική. Ανέπτυξε τη θεωρία ότι το σώμα αποτελείται από διάφορους χυμούς (αίμα, φλέγμα, μαύρη και ξανθή χολή), και ότι η ισορροπημένη μείξη τους ή η διαταραχή της καθορίζει την υγεία ή την ασθένεια του ανθρώπου (επίδραση των τετραδικών συστημάτων της φιλοσοφίας του Εμπεδοκλή, φωτιά-νερό-αέρας-γη τα τέσσερα στοιχεία της φύσης, οι τέσσερις εποχές κλπ.). Ο Ιπποκράτης έγραψε πολλά συγγράμματα, δημιούργησε μεγάλη σχολή γιατρών, και η παράδοση των συγγραμμάτων του διατηρήθηκε πάντοτε ισχυρή και επηρέασε όλη την μετέπειτα εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης. Ιδιαίτερα σημαντική κληρονομιά που άφησε ο Ιπποκράτης είναι ο κώδικας ιατρικής συμπεριφοράς, γνωστός ως όρκος του Ιπποκράτη, που με μικρές αλλαγές καθιερώθηκε το 1948 από την Παγκόσμια Ένωση Γιατρών ως η επίσημη επαγγελματική καθομολόγηση του γιατρού.

Ώθηση στην επιστημονική ιατρική έδωσαν στη συνέχεια τα έργα του Αριστοτέλη (εικ.30), ο οποίος μελέτησε στο σύνολό του τον κόσμο των εμβίων όντων και ανέπτυξε ιδιαίτερα τη βιολογία. Γύρω στο 300 π.Χ. δημιουργήθηκε στην Αλεξάνδρεια μεγάλη ιατρική σχολή, της οποίας η φήμη διατηρήθηκε και κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους³⁴.  Οι κυριότεροι εκπρόσωποί της, ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος, καλλιέργησαν ιδιαίτερα την ανατομία και τη φυσιολογία. Ο Ηρόφιλος έγραψε μάλιστα ένα βιβλίο για την μαιευτική, η οποία μέχρι τότε βρισκόταν σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των μαιών. Ο Ερασίστρατος πάλι προχώρησε σε τολμηρές χειρουργικές επεμβάσεις (άνοιγμα του κοιλιακού χώρου π.χ.), κατά τις οποίες ανέκοπτε τη ροή και την απώλεια του αίματος με σφιχτούς επιδέσμους γύρω από το σημείο της επέμβασης. Στη σχολή αυτή της Αλεξάνδρειας, που άνθησε μέσα στο ευρύτερο ίδρυμα του Μουσείου, καθώς και σε άλλα ελληνιστικά κέντρα, η ιατρική γνώση προόδευσε γενικότερα εντυπωσιακά, οδηγώντας προοδευτικά στην εξειδίκευση των γιατρών. Για τα μάτια αναπτύχθηκαν οφθαλμίατροι, για τα αυτιά ωτολόγοι, για τις γυναικείες παθήσεις και για τις γέννες γυναικολόγοι και μαίες, για τα τραύματα και άλλες παθήσεις, όπως πέτρες στην ουροδόχο κύστη, χειρουργοί.

Και όταν αργότερα η Ρώμη αναδείχθηκε κοσμοκράτειρα, η ιατρική παρέμεινε ελληνική. Ένας σημαντικός Ρωμαίος θεωρητικός του 1^ου μ.Χ. αιώνα, ο Aulus Cornelius Celsus, που το έργο του De medicina (Περί ιατρικής) έγινε πασίγνωστο όταν τυπώθηκε το 1478 στη Φλωρεντία³⁵, απέρριπτε την θεωρία των χυμών του Ιπποκράτη για τη φύση της ασθένειας, στηρίχθηκε όμως στις θεωρίες άλλου Έλληνα γιατρού του 1^ου π.Χ. αιώνα από τη Βιθυνία, του Ασκληπιάδη. Αυτός, επηρεασμένος από την περί ατόμων θεωρία του φιλοσόφου του 5^ου π.Χ. αιώνα Δημοκρίτου, απέδιδε τη νόσο στη σύσφιγξη ή χαλάρωση των σωματιδίων από τα οποία πίστευε ότι αποτελείται το σώμα. Και για να επιτύχει τη θεραπεία χρησιμοποιούσε μαλάξεις, καταπλάσματα, τονωτικά και διορθωτική δίαιτα. Ιδιαίτερη προσφορά των θέσεων αυτών του Ασκληπιάδη ήταν ότι απάλλαξε τους ψυχασθενείς από τον εγκλεισμό και θέσπισε την θεραπεία τους μέσω της απασχόλησης.

Και τον 2^ο μ.Χ. αιώνα, ο Γαληνός από την Πέργαμο (εικ.31)³⁶ – όπου λειτουργούσε σημαντικό Ασκληπιείο – επέστρεψε στην Ιπποκρατική ιατρική, την οποία συμπλήρωσε με νέες γνώσεις, όπως π.χ. την ανακάλυψη ότι η καρδιά θέτει σε κίνηση το αίμα κατά παλιρροϊκό τρόπο, και συνέγραψε πολλά έργα, τα οποία μεταφράσθηκαν ευρύτατα και καθόρισαν τις μετέπειτα εξελίξεις, επιβάλλοντάς τον επί αιώνες ως αδιαμφισβήτητη αυθεντία.

Και στην περιοχή των θεραπευτικών ιερών αναπτύχθηκε με τον χρόνο η ανθρώπινη ιατρική. Στην Επίδαυρο, το κατεξοχήν κέντρο της παραδοσιακής θρησκευτικής θεραπείας, μαρτυρούνται από τον 2^ο π.Χ. αιώνα οικογένειες γιατρών. Ένας καλά διατηρημένος τάφος μιας από αυτές τις οικογένειες στο δρόμο από την πόλη της Επιδαύρου προς το Ασκληπιείο (εικ.32α-β)³⁷, με τα εργαλεία των νεκρών τοποθετημένα στις λάρνακές τους, τεκμηριώνει με τον πιο παραστατικό τρόπο τη λειτουργία τους.

32α.

32β.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Royer, S. / Salles, C. / Trassard, F., ό.π. (Μάθημα πρώτο, σημ. 10), σ.57. 

2. Για τις ασθένειες το πιο προσιτό, διεξοδικό βοήθημα, στο οποίο περιέχονται οι πληροφορίες που δίδονται εδώ είναι το βιβλίο του Grmek, M., Diseases in the Ancient Greek World (μετάφραση στην Αγγλική των M. και L. Muellner), 1989.

3. Πλουτ. Περικλ. 3, 3-4. Grmek, M., ό.π. (σημ.1), σ.67.

4. IG IV² 1, αρ.127.

5. Grmek, M., ό.π. (σημ.1), σ.305-328.

6. Παπαγρηγοράκης.

7. Παρλαμά, Λ. / Σταμπολίδης, Ν. (επιμ.), Η πόλη κάτω από την πόλη. Ευρήματα από τις ανασκαφές του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου των Αθηνών, 2000, σ.272-273.

8. Grmek, M., ό.π. (σημ.1), σ.284-304.

9. Στον ίδιο, σ.290.

10. IG IV² 1, αρ.122, στ.69-82.

11. Grmek, M., ό.π. (σημ.1), σ.193.

12. Στον ίδιο, σ.41-42.

13. Αν., Πρώτο μάθημα, σ.6.

14. Grmek, M., ό.π. (σημ.1), σ.145.

15. Forsén, B., Griechische Gliederweihungen, 1996.

16. Καββαδίας, Π., Το ιερόν του Ασκληπιού, 1900, σ.256-267.

17. Krug, A., Αρχαία Ιατρική. Επιστημονική και θρησκευτική Ιατρική στην Αρχαιότητα (μετάφραση Ε. Μανακίδου, Θ. Σαρτζή), 1997, σ.37, εικ.6.

18. Λαμπρινουδάκης, Β., Δέκα μαθήματα Αρχαιολογίας. Οδοιπορικό από την αρχαία ελληνική τέχνη στη σύγχρονη ζωή, εκδ. Λιβάνη 2008, σ.137-141.

19. Ginouvès, R., /Guimier-Sorbets, A.-M. / Jouanna, J. / Villard, L. (εκδ.), L’ eau, la santé et la maladie dans le monde Grec. Actes du colloque organisé à Paris du 25 au 27 novembre 1992. BCH Suppl. XXVIII, 1994.

20. Στους ίδιους, σ.160, σημ.20.

21. Καββαδίας, Π., ΠΑΕ 1905, σ.48-51. Lambrinoudakis, V., “Conservation and research: New evidence on a long-living cult. The sanctuary of Apollo Maleatas and Asklepios at Epidauros” στο Stamatopoulou, M. / Yeroulanou, M. (εκδ.), Excavating Classical Culture. Recent Archaeological Discoveries in Greece, 2002, σ.219-220.

22. Λαμπρινουδάκης, Β., ό.π. (σημ.18), σ.138-141.

23. Lambrinoudakis, V., ό.π. (σημ.21), σ.216-218.

24. Λαμπρινουδάκης, Β.,  “Η άσκηση της ιατρικής στον ελληνορωμαϊκό κόσμο”, Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα 29,1980, σ.13-17.

25. Λαμπρινουδάκης, Β. (εκδ.), Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Η έδρα του θεού γιατρού της αρχαιότητας. Ομάδα Εργασίας για τη Συντήρηση των Μνημείων Επιδαύρου – Περιφέρεια Πελοποννήσου, 1999, σ.17 και 22-23.

26. Καββαδίας, Π., ό.π. (σημ.16).

27. Ο ίδιος, σ.256-257.

28. Για τις πληροφορίες που περιέχονται στις επόμενες παραγράφους βλ. Krug, A., ό.π. (σημ.17), σ.15-73. Λαμπρινουδάκης, Β., ό.π. (σημ.24).

29. ΤΑ ΝΕΑ, 21.2.2006, Ορίζοντες, σ.1/20.

30. Krug, A., ό.π. (σημ.17), σ.36-41. Médecine antique. Universitéde Lausanne, IV^e colloque international hippocratique, Exposition, 1981, σ..53-54, αρ.19.

31. Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα 6, 1980, σ.469.

32. Krug, A., ό.π. (σημ.17), σ.33. Λαμπρινουδάκης, Β., ό.π. (σημ.24), σ.13.

33. Ανωτ., σημ. 28.

34. Krug, A., ό.π. (σημ.17), σ.64-67. ΤΑ ΝΕΑ / Καίμπριτζ, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 4, 2005, σ.112-113.

35. Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα 29, 1984 σ.12.

36. Krug, A., ό.π. (σημ.17), σ.68-73.

37. Αρχαιολ. Δελτ. (τάφος γιατρού Επιδαύρου)